Sllovakia do të kishte luftuar për të përmbushur kriteret për t’u bashkuar me klubin euro në vitet e krizës dhe ato që pasuan.
“Koha jonë ishte e shkëlqyer,” tha guvernatori i atëhershëm i bankës qendrore sllovake Ivan Sramko disa muaj pas adoptimit të euros në 2009.
“Ne nuk e dinim se do të kishte një krizë të madhe në 2008 dhe kishim bërë të nevojshme marrëveshjet për të hyrë në eurozonë shumë më herët.”
Çuditërisht, Fico, i cili gjithashtu e quajti euron “suksesi historik i papërsëritshëm” i Sllovakisë një vit pas prezantimit të saj, duke u krenuar me momentin e lidhjes me kabinetin e tij, nuk kishte qenë kurrë më parë një eurooptimist. Fillimisht, ai hezitoi për ndryshimin e monedhës. Për më tepër, Fico e ka parë më tepër BE-në si vetëm një nga disa mundësi për t’i ofruar vendit një të ardhme më të mirë, duke theksuar qysh dy dekada më parë se kishte katër drejtime kryesore për t’u parë: BE, NATO, euro.
“Kur njerëzit zgjohen më 1 maj, asgjë nuk do të ndryshojë,” tha deputeti i opozitës dhe kreu i partisë Smer Fico disa ditë përpara se Sllovakia të bashkohej me BE në 2004.
“Qielli nuk do të jetë më i kaltër, asgjë nuk do të jetë më e lirë dhe asgjë më mirë.”
Për të rritur standardet e jetesës, shtoi ai, Sllovakia do të duhet të tërheqë investime dhe të fillojë të prodhojë produkte me vlerë të shtuar më të lartë nëse nuk do të mbetet një punëtori montimi për firmat e huaja.
Pesë vjet më vonë, pasi Sllovakia ishte bërë anëtarja e 16-të e eurozonës, Sramko theksoi gjithashtu rëndësinë e një politike ekonomike të drejtuar mirë, duke komentuar se “euro nuk është një ilaç për të gjitha”.
Pesëmbëdhjetë vjet më vonë, Fico, tashmë katër herë kryeministër dhe një euroskeptik edhe më i fortë, beson ende se ishte vendimi i duhur për të hequr dorë nga politika e pavarur monetare dhe për të adoptuar euron.
“Shikoni, ne mund të spekulojmë për këtë. E vërteta është se euro na garanton një shkallë të caktuar stabiliteti”, tha kryeministri.
Një përshtatje e mirë
Sllovakia është një ekonomi e vogël dhe e hapur. Rreth 80 për qind e eksporteve të saj drejtohen në BE, veçanërisht në Gjermani, Francë dhe Itali, por edhe në vendet fqinje të Sllovakisë. Megjithatë, Çekia, Polonia dhe Hungaria i përkasin pakicës së vendeve anëtare të BE-së që vazhdojnë të përdorin monedhat e tyre kombëtare.
Megjithatë, punëdhënësit shohin përfitime dhe jo negative nga adoptimi i monedhës së përbashkët.
“Euro eliminoi rreziqet e kursit të këmbimit, uli kostot e transaksionit, si dhe kostot e mbajtjes së llogarive të shumta në monedha të ndryshme”, thotë Andrej Lasz, sekretar i përgjithshëm i Shoqatës së Sindikatave Industriale dhe Transportit.
Klub 500, i cili bashkon kompanitë sllovake që punësojnë më shumë se 500 punëtorë, thekson gjithashtu stabilitetin e çmimeve, i cili i ndihmon firmat të menaxhojnë më mirë flukset e tyre financiare dhe të bëjnë biznes me shumicën e vendeve të BE-së pa pasur nevojë të konvertojnë monedhën.
Federata e Shoqatave të Punëdhënësve nënvizon rritjen e transparencës së çmimeve, duke bërë të mundur krahasimin më të lehtë të kostove për mallra dhe shërbime ndërmjet vendeve të eurozonës dhe një planifikim më të mirë të strategjisë.
“Përfitimet definitivisht i tejkalojnë disavantazhet,” thotë Martin Hostak, sekretar i Unionit Republikan të Punëdhënësve.
Plani për të adoptuar euron dhe për t’u bërë një shtet anëtar i BE-së, ishte një nga arsyet pse Kia Corporation, një prodhues makinash koreano-jugore, vendosi të ndërtojë fabrikën e saj në Sllovaki në vitin 2004. Nga të gjitha kompanitë në Sllovaki, Kia Sllovakia raportoi shitjet e dyta më të larta, 6.7 miliardë euro, në 2022. Shumica e makinave të saj të prodhuara në Sllovaki shiten në të gjithë Evropën. Prodhuesit gjermanë dhe francezë të makinave Volkswagen Sllovakia, eksportuesi më i madh në Sllovaki, dhe Stellantis Sllovakia kanë parë gjithashtu pozitivisht adoptimin e euros nga Sllovakia për një kohë të gjatë.
“Hyrja e Sllovakisë në eurozonë do të thoshte kryesisht stabilitet për biznesin tonë në Sllovaki”, tha Stellantis Slovakia tashmë një dekadë më parë.
Për më tepër, një studim i vitit 2021 i publikuar në Gazetën Ndërkombëtare të Bankës Qendrore, tregon se euro inkurajoi më shumë firma sllovake, veçanërisht ato më të voglat, të eksportonin në eurozonë.
Megjithatë, disa e vënë në dukje ekonominë gjermane si një faktor më të rëndësishëm për ekzistencën e firmave në Sllovaki dhe në Evropën Qendrore në tërësi. Rritja e tregtisë së jashtme me eurozonën, më shumë investime të huaja direkte dhe GDP më e lartë, në fakt, renditeshin si përfitime të tjera që euro do t’i siguronte Sllovakisë. Por përfitimet e përgjithshme të euros ishin më të ulëta se sa pritej në fund, pjesërisht për shkak të efekteve negative të krizës ekonomike globale dhe krizës së borxhit në eurozonë.
Nëse Polonia, Çekia dhe Hungaria do të kishin adoptuar euron krahas Sllovakisë, shkruan banka qendrore sllovake në studimin e saj të vitit 2006 , përfitimet mund të ishin më të mëdha. Megjithatë, Polonia dhe Hungaria nuk i përmbushnin kriteret e konvergjencës në atë kohë, ndërsa opinioni publik në Çeki u ndikua nga presidenti dhe ekonomisti i atëhershëm euroskeptik Vaclav Klaus.
Pasi ka shërbyer nën kryeministrin sllovak, Mikulas Dzurinda, në një kohë kur Sllovakia mori një vendim politik për të adoptuar euron në vitin 2003, ish-ministri sllovak i ekonomisë Ivan Miklos kohët e fundit mendoi se euro, në fakt, do të ndihmonte Çekinë sepse ajo është – si Sllovakia – një ekonomi e vogël.
“Unë mendoj se Republika Çeke do të bënte më mirë me euron,” tha ai.
Megjithatë, konsensusi politik në Çeki ende mungon.
Ish-ministri beson se Sllovakia është më mirë me euron, sepse monedha e përbashkët është më e qëndrueshme se monedhat e vogla dhe ka një reputacion më të mirë.
“Kjo gjithashtu krijon një mjedis ekonomik më të qëndrueshëm, veçanërisht për eksportuesit dhe importuesit,” vuri në dukje ai.
Sllovakët e duan euron, çekët e kanë frikë atë
Publiku sllovak, i cili prej kohësh i ka besuar BE-së më shumë sesa qeveritë e saj, gjithashtu e mbështet fuqishëm euron.
Sipas sondazhit të Eurobarometrit të vitit të kaluar, deri në 84 për qind e sllovakëve besojnë se euro është një gjë e mirë për Sllovakinë. Në vitin 2012 ishte 59 për qind. Ata i shohin asetet e tij kur udhëtojnë dhe paguajnë jashtë vendit, duan të bëjnë biznes në një vend tjetër të BE-së ose kur krahasojnë çmimet. Për krahasim, 54 për qind e çekëve janë kundër euros .
“Asgjë nuk ka humbur… Ne do t’i bashkohemi eurozonës një ditë,” i tha agjencisë së lajmeve TASR, kryetarja e Dhomës së Deputetëve Çeke, Marketa Pekarova Adamova në fillim të kësaj jave, duke vënë në dukje se shumë mite rreth euros janë rritur në Çeki.
Një nga shqetësimet kryesore të popullit sllovak ishte se inflacioni, dhe rrjedhimisht çmimet, do të ngriheshin në qiell pas anëtarësimit. Megjithatë, sipas bankës qendrore sllovake, norma mesatare e inflacionit në 10 vitet e para që nga futja e euros ishte 1.3 për qind. Dhjetë vjet përpara miratimit, inflacioni mesatar ishte 6.1 për qind.
Për shkak të krizës energjetike dhe luftës në Ukrainë, inflacioni u rrit në 12.7 për qind në vitin 2022 (15.1 për qind në Çeki) dhe mbeti i lartë vitin e ardhshëm. Ishte më i lartë se në eurozonë. Kjo tregon se Sllovakisë do t’i duhej norma më të larta interesi se ato të vendosura nga Banka Qendrore Evropiane (BQE) për të ndikuar në çmimet dhe inflacionin. Analisti i Tatra Banka, Tibor Lorincz shpjegoi se normat e BQE-së pasqyrojnë nevojat e eurozonës në tërësi.
Analisti i J&T Banka Stanislav Panis argumenton se një politikë monetare e pavarur, duke pasur parasysh madhësinë dhe hapjen e ekonomisë sllovake, do të ofronte hapësirë të kufizuar për të ndikuar në çmimet dhe stabilitetin ekonomik.
Duke vënë në dukje se eurozona duhet të ndryshojë për të qenë në gjendje të lulëzojë, Lorincz shtoi: “Kriza e borxhit [2009-2010] ka treguar tashmë se integrimi i pamjaftueshëm fiskal dhe bankar i eurozonës do të thotë se vende të ndryshme mund të rriten me ritme të ndryshme në një kohë afatgjatë, kanë inflacion të ndryshëm të lartë dhe kanë nevojë për politika monetare të ndryshme.”
Duke folur për normat e ulëta të interesit dhe euron, disa ekspertë në Sllovaki i fajësojnë ata se kanë kontribuar në rritjen e çmimeve të pasurive të paluajtshme dhe në bërjen e shpejtë të borxhit të shtetit . Të tjerë lavdërojnë euron, pasi kostot e huamarrjes së Sllovakisë janë më të lira se ato të fqinjëve të saj jo të eurozonës.
Më shumë se vetëm monedha
Analisti i Slovenska Sporitelna, Matus Hornak, nënvizon se përfitimet e të qenit anëtar i BE-së dhe eurozonës janë të ndërthurura. Megjithatë, është qeveria ajo që përcakton suksesin e vendit, përfshirë rritjen ekonomike, në fund.
“Përcaktuese është politika e përgjegjshme e qeverisë dhe nëse qeveria do të bëjë reformat e nevojshme apo jo”, tha Miklos.
Falë reformave të Miklos dhe Dzurinda dhe anëtarësimit në BE, Sllovakia u bë e njohur si “Tigri Tatra” në vitet 2000. Situata ndryshoi pasi Robert Fico u bë kryeministër në vitin 2006.
“Qeveria e parë e Ficos nuk bëri asnjë reformë dhe në parim nuk u desh. Ajo trashëgoi ekonominë me rritjen më të shpejtë në Evropë”, tha ish-ministri.
Përveç dy pushimeve të shkurtra, 2010-2012 dhe 2020-2023, Fico është në pushtet që nga viti 2006.
Për rreth një dekadë, PBB-ja e vendit (rritje 1.6 për qind në 2023) ka lëvizur rreth 80 për qind të mesatares së BE-së, por nuk është në rritje. Sllovakia – pavarësisht eurove dhe miliarda eurove që rrjedhin në vend nga BE-ja – është bërë më pak konkurruese në krahasim me fqinjët e saj, tregon Renditja më e fundit Botërore Konkurruese . Ashtu si renditja, agjencitë e vlerësimit të kredisë, Komisioni Evropian dhe institucione të tjera theksojnë problemet në arsim, paqëndrueshmërinë e financave publike , por edhe problemet aktuale me sundimin e ligjit. Në renditjen e të bërit biznes të Bankës Botërore , Sllovakia është më keq se Polonia dhe Çekia. Pavarësisht hyrjes së investimeve të huaja, si Volvo , shuma ka qenë më e ulët në krahasim me vendet e tjera të Grupit të Vishegradit.
“Sllovakia po arrin një nivel zhvillimi në të cilin, për rritje ekonomike afatgjatë, është e nevojshme të mbështetet ekonomia e dijes, zhvillimi i inovacionit, kërkimit, zhvillimit dhe veçanërisht arsimit”, tha Hornak.
Plani 6.4 miliardë euro i rimëkëmbjes pas pandemisë, i mbështetur nga Komisioni Evropian, besohet se do të ndihmojë në këtë drejtim, gjë që nuk mund të thuhet për euron. Deri më sot, ekspertët janë të ndarë nëse monedha e përbashkët e ka ndihmuar ekonomikisht Sllovakinë. Megjithatë, guvernatori i bankës qendrore sllovake, Peter Kazimir, beson se euro do të thotë shumë më tepër sesa thjesht monedhë e përbashkët.
“Euro është një tjetër ankorë që na ankoron në vlerat evropiane, në idenë e integrimit evropian dhe të jetuarit së bashku në Evropë”, tha Kazimir.