Jeta dhe fati i Vasily Grossman-it krijuan një portret të sovjetikëve në Luftën e Dytë Botërore që zbuloi “përfshirjen e madhe të historisë së bashku me detajet e grimcuara brenda”, ka shkruar Nicholas Barrett, për të dytin në serinë e Librave të Ndaluar të BBC-së Culture.
Në muajt e fundit, protestuesit në Rusi janë arrestuar për mbajtjen e tabelave të zbrazëta, dhënien e kopjeve të netëdhjetë e katër dhe për përshkrimin e një konflikti që ka vrarë tashmë dhjetëra mijëra ushtarë rusë si “një luftë”. Liria e shprehjes ka pasur një histori elastike në Rusi. Liritë kanë ardhur dhe kanë shkuar ndërsa agimet e rreme ngacmojnë horizontin. Një rast erdhi në vitin 1956 kur Nikita Hrushovi po kryesonte Kongresin e tij të parë të Partisë si udhëheqës i BRSS. Ndërsa konferenca po përfundonte, një thashetheme filloi të qarkullonte nëpër sallën e kongresit. Do të kishte një “seancë të mbyllur” më vonë atë mbrëmje. Askush nga shtypi apo nga jashtë Bashkimit Sovjetik nuk do të lejohej të merrte pjesë. Kur Hrushovi u kthye në skenë pak pas mesnate, ai bëri diçka që askush në Rusi nuk mund ta imagjinonte të dëshmonte për tre dekadat e mëparshme. Kështu ai denoncoi Stalinin.
Paraardhësi i tij, shpalli Hrushovi, kishte ndërtuar një kult pothuajse të pathyeshëm të personalitetit, të cilin ai e përdori për të shkatërruar rivalët e tij dhe për të dërguar legjione komunistësh të pafajshëm në vdekje. Në kulmin e terrorit, Krushovi kishte nënshkruar dhjetëra mijëra ekzekutime në të njëjtën kohë po të refuzonte, mund të ishte cilësuar si armik i popullit dhe do të ishte hedhur në grumbull. Megjithatë, fjalimi i tij i vyshkur zgjati për katër orë me një interval dhe ndërprerje të shumta, ndërsa rojet larguan nga audienca kërkuesit e indinjuar. Në atë pikë, Stalini ishte ende një hyjni laike, personifikimi i pavdekshëm i Rusisë dhe revolucionit. Vërtetimi i urtësisë së tij privatisht, e lëre më publikisht, ishte që të merrte jetën në duart e tua.
Për Hrushovin, qëllimi i menjëhershëm ishte ndoshta të dobësonte rivalët e tij stalinistë në Byronë Politike, por në planin afatgjatë ai po përpiqej gjithashtu të shkëputej nga totalitarizmi. E ndërsa teksti i fjalimit u konsiderua sekret shtetëror, pasojat e tij u bënë shumë shpejt të dukshme. Statujat e diktatorit të ndjerë u rrëzuan, të burgosurit politikë u liruan, Stalingrad u bë Volgograd dhe Stalino ishte përsëri Donetsk.
Kur e kuptoi se çfarë po ndodhte, shkrimtari Vasily Grossman duhet të ketë ndjerë një mundësi. Ai kishte lindur në një familje hebreje në Berdychiv, një qytet i vogël në perëndim të Kievit. Babai i tij kishte qenë një Menshevik, një fraksion komunistësh të moderuar që kishin marrë pjesë në revolucion përpara se të çrrënjoseshin nën Stalinin. Si i rritur, Grossman shkroi tregime të shkurtra ndërsa punonte në një minierë qymyri në Donbas, të cilat do të tërhiqnin vëmendjen e Maxim Gorky.
Në qershor të vitit 1941 dërgesat nga vija e frontit, Gjermania nisi pushtimin e saj shkatërrues të Bashkimit Sovjetik në një shkallë kaq të madhe sa është pothuajse e pamundur të përpunohet. Grossman u dërgua në vijën e frontit si korrespondent lufte për Krasnaya Zvezda (Ylli i Kuq), një gazetë e ushtrisë e njohur në mesin e ushtarëve dhe civilëve. U përfol se Stalini do të lexonte çdo faqe vetë përpara botimit. Pesë muajt e parë të luftës panë fatkeqësi pas fatkeqësie për mbrojtësit, ndërsa Gjermania përparoi thellë në Rusi, duke kapur qindra mijëra trupa sovjetike. Në BRSS, krimi i “disfatës” shpesh dënohej me vdekje. Grossman pa dyshim pa më shumë sesa mund të paraqiste.
Sidoqoftë, ai u bë një nga gazetarët më të respektuar në BRSS. Në një kohë represioni dhe paranojë, Grossman do të fitonte besimin e të intervistuarve të tij duke biseduar me ta pa një bllok shënimesh . Më vonë ai do të shpjegonte se ai u mbështet në një ushtar të tërhequr për një pushim të shkurtër. Ai nuk i inkurajoi të intervistuarit e tij të përsërisnin akte të ekzagjeruara heroizmi ose të përsërisnin klishe komuniste për hir të propagandës, dhe nuk e bëri këtë as vetë.
“Ai ishte i jashtëzakonshëm për të qenë një intelektual hebre që respektohej nga ushtarët,” ka thënë Sir Anthony Beevor, i cili u tërhoq shumë nga gazetaria e Grossman për librat e tij rreth betejave për Stalingradin dhe Berlinin.
“Sapo lexuan artikujt e tij, panë se ai ishte i vetmi që shkruante të vërtetën. Grossman i vizitonte në llogoret e tyre dhe mësonte përmendësh gjithçka që thoshin.”
Por ai ishte ende i kufizuar. Këtë mund ta shohim sot në romanin e tij të parë të madh, Stalingrad, i cili u botua në vitin 1952 dhe u redaktua në mënyrë kirurgjikale deri në majë të gishtave rreth mizorisë dhe kontraktimeve të Ushtrisë së Kuqe dhe u shpërblye me serializimin pas luftës.
Midis lexuesit dhe tiranëve të afërt gjejmë portrete të atyre që janë kapur në mes zjarrit
Për vazhdimin e Stalingradit, dorezat do të hiqen. Gjatë kohës së tij në vijën e parë, Grossman tha se mund të lexonte vetëm një libër, Luftë dhe paqe. Kur mbaroi, filloi përsëri. Është e qartë nga madhësia dhe titulli i Jetës dhe Fatit se Grossman donte të nderonte vuajtjet që e kishin rrethuar me klasikun e tij të denjë për Tolstoin. Dallimi ishte se Tolstoi nuk e kishte jetuar pushtimin e Napoleonit dhe romani i tij fokusohej në elitat në Shën Petersburg dhe Moskë. Është kryesisht një përrallë e princave, princeshave, konteve, konteshave, diplomatëve dhe gjeneralëve. Jeta dhe Fati është një histori e nënave, baballarëve, vajzave dhe djemve. Hitleri, Eichmann dhe Stalini janë gjithashtu atje, por në pjesën më të madhe ata formojnë një sfond ogurzi, gjithmonë të pranishëm, por kryesisht të largët dhe gjithmonë të shkëputur nga pasojat e urdhrave të tyre.
Midis lexuesit dhe tiranëve të afërt gjejmë portrete të atyre që janë kapur në mes të zjarrit. Kapituj të shkurtër të tretshëm dridhen mes tavolinave të ngrënies familjare, kampeve të të burgosurve të luftës dhe dhelprës, ku Grossman, episod pas episodi, bashkon banalitetet dhe absurditetet e frontit lindor.
“Një ushtar po këndonte; tjetri sytë e tij gjysmë të mbyllur, ishte plot me parandjenjë të tmerrshme; një i tretë po mendonte për shtëpinë; i katërti po përtypte bukë dhe sallam dhe mendonte për sallamin; i pesti, me gojë hapur, po përpiqej për të identifikuar një zog në një pemë.”
Rezultati është një peizazh Bruegelian që zbulon fshirjen e madhe të historisë së bashku me detajet e grimcuara brenda. Në Jeta dhe Fati, ne shohim jo vetëm fshesën, por gjithë pluhurin njerëzor që është larguar së bashku me të. Ndoshta Grossman po synonte diçka si Lufta dhe Paqja, por, për shkak të kohës së tij në vijën e frontit, u përplas në gjysmë të rrugës mes epikës së Tolstoit që përcaktonte epokën dhe tregimeve të shkurtra mikrokozmike të përjetshme të Çehovit. Një episod i tillë ndjek një grua të re të pamartuar të quajtur Sofja teksa ndeshet me një djalë të vogël të pashoqëruar të quajtur David në një kamion të ngushtë bagëtish rrugës për në Aushvic.
Në vitin 1941, nëna hebreje e Grossman ishte vrarë nga nazistët në një ekzekutim masiv në Ukrainë dhe raportimi i tij nga kampi i çliruar i vdekjes në Treblinka u citua si provë në Nuremberg. Jeta dhe fati është po aq një roman për gjenocidin, aq edhe për luftën.
Kur mbërrijnë, Davidi dënohet me vdekje. Sofja është mjeke dhe nazistët janë të gatshëm ta kursejnë atë. Ajo refuzon. Në vend të kësaj, Sofja shkon drejt vdekjes së saj në mënyrë që të mund të mbajë Davidin në dhomën e gazit, duke e lejuar atë të ndihet si një djalë dhe duke e lejuar atë të ndihet si nënë.
Veprat e mirësisë
Romani është i mbushur me “akte të përditshme të mirësisë së zakonshme që nuk janë të motivuara nga morali, por janë të motivuara nga momenti”, ka thënë Linda Grant, një romanciere që e mori jetën dhe fatin pasi pa emrin e Grossman në fusnotat e Beevor. Helmi që i kthen njerëzit kundër njëri-tjetrit në pothuajse çdo pjesë të historisë është ideologjia. Ushtarët, revolucionarët dhe civilët njësoj denoncohen nga stalinistët e drejtë. Për të qëndruar gjallë, edhe ata tradhtojnë të pafajshmit. Grossman e dinte sepse i kishte ndodhur edhe atij. Ai ishte komprometuar dhe kishte kompromentuar të tjerët, jo për të pasur sukses, por thjesht për të mbijetuar.
“Mësimi është se ju nuk duhet të besoni në ideologjinë gjithëpërfshirëse,” i ka thënë Grant BBC Culture, “është kundër sigurisë morale.”
Grossman do ta dinte se një roman i tillë nuk mund të botohej kurrë nën Stalinin, por në vitin 1961, pesë vjet pas fjalimit jo shumë sekret të Hrushovit, duhet të jetë ndjerë si një kohë e mirë për ta provuar. Ishte tani ose kurrë. Megjithatë, kur Grossman dorëzoi dorëshkrimin e tij, ai u vizitua nga KGB-ja, e cila plaçkiti banesën e tij , duke konfiskuar tre kopje të dorëshkrimit. Dikush do të ulej në tavolinën e kryeideologut dhe censorit të partisë, Mikhail Suslov, i cili thuhet se e kishte thirrur Grossman në zyrën e tij për të shpjeguar se Jeta dhe Fati ishte aq i rrezikshëm sa nuk mund të botohej “për dy deri në treqind të tjerë. vite” – megjithëse ky citat është vënë në pikëpyetje nga një biografi i Grossman, Yuri Bit-Yunan.
Thuhet shpesh se lufta përfshin shtrirje të gjata mërzie të shoqëruara nga momente tmerri të plotë. Jeta dhe Fati është në stilin gazetaresk dhe nuk pata asnjë rast për t’u redaktuar. Kapitull pas kapitulli na jep përvojën e përditshme të jetës në vijën e parë të totalitarizmit. Ndërsa lexuesi njihet ngadalë me personazhet, pothuajse bëhet ngushëllues. Por çdo 50 faqe ose më shumë do të ketë një pasazh që është krejtësisht zemërthyes.
Hrushovi nuk kishte hapur një hapje të re, por fjalimi i tij kishte ndezur pa dashje një qiri në errësirë që digjej aq sa për të ekzistuar Jeta dhe Fati. Grossman i kaloi vitet e fundit të jetës së tij në një gjendje depresioni të tmerrshëm, duke u thënë miqve se libri i tij ishte “arrestuar”. Në vitin 1964 ai vdiq me librin e tij pas hekurave. Por një dekadë më vonë, një kopje do të nxirrej kontrabandë nga BRSS në mikrofilm dhe në vitin 1988, nën politikën e Glasnostit të Mikhail Gorbaçovit, rusët dhe ukrainasit më në fund u lejuan të mbanin në duart e tyre kryeveprën e Grossman. Disi e vërteta shpesh duket se gjen një mënyrë për të shpëtuar nga kthetrat e regjimeve totalitare. E njëjta gjë rrallë mund të thuhet për të vërtetën.