Disa do të thonë se nuk mund të jesh kurrë shumë i pasur. Por rritja e pabarazisë ekonomike po bën që më shumë njerëz të mendojnë se kjo është e gabuar. Disa prej nesh janë shumë të pasur.
Ekziston një listë e gjatë e ekonomistëve, filozofëve dhe liderëve që janë marrë me rishpërndarjen e pasurisë gjatë shekujve. Sisteme të tëra politike janë ndërtuar rreth idesë së barazisë dhe ndarjes.
Çfarë është limitarizmi?
Limitarizmi ekonomik është një koncept që eksploron idenë se askush nuk duhet të jetë tepër i pasur. Ai fokusohet në dëmet dhe rreziqet e të pasurit individë super të pasur. Kur diskutohet për pabarazinë, nuk shikon problemet e varfërisë apo ngritjen e të varfërve nga varfëria. Në vend të kësaj, përqendrohet në të pasurit shumë.
Vendosja e një kufiri të sipërm se sa pasuri mund të grumbullojë një person i vetëm nuk është një dënim. Ideja është të inkurajohen ndryshime pozitive për sistemin ekonomik dhe popullatën në përgjithësi, përmes përmirësimeve sociale. Përveç kësaj, në një moment “teprica e parave” nuk e shton më mirëqenien apo një jetë të lulëzuar. Disa milionë dollarë duhet të mjaftojnë në shumicën e rasteve.
Limitarizmi nuk është socializëm apo komunizëm. Ai nuk refuzon akumulimin e pasurisë, pronësinë e pronës private, apo ndonjë nivel të pabarazisë sociale. Thjesht thotë se të kesh shumë ndonjëherë është shumë.
Aktualisht, teoria nuk ndahet “shumë” në numra konkretë. Pra, nuk ka asnjë pikë të vetme ku ajo do të ndërhynte dhe do të thërriste pasuri të tepruar, si 10 milionë dollarë (10.2 milionë euro), 150 milionë apo edhe 2 miliardë dollarë.
Nga lindi ideja?
Një akademike në veçanti qëndron pas limitarizmit ekonomik: Ingrid Robeyns, një teoriciene belge, që punon në Universitetin e Utrecht-it në Holandë. Ajo hulumton dhe jep mësim në departamentin e filozofisë, duke u fokusuar në etikën, filozofinë politike dhe drejtësinë sociale.
Ajo paraqiti për herë të parë idenë e limitarizmit në një konferencë në vitin 2012, por u deshën disa vite që të shfaqej punimi i saj i parë akademik mbi këtë temë. Që atëherë ajo ka folur pa u lodhur për këtë çështje, duke botuar letra dhe duke punuar për një libër. Ideja ka gjeneruar reagime të ndryshme në mbarë globin.
“Në Evropë, përvoja ime është se publiku ndan shumë nga argumentet për limitarizmin. Por në SHBA, është një ide që është shumë larg diskutimeve që po zhvillohen në debatin kryesor,” tha Robeyns për DW. “Pjesë e kulturës tradicionale amerikane është ideja e ‘ëndrrës amerikane’ – besimi se të gjithë do të kishin një shans për t’u bërë shumë të pasur, nëse vetëm përkushtohesh mjaftueshëm.”
Çdo miliarder një dështim i politikës?
Teoria është gjithashtu shumë më tepër sesa thjesht shikimi i pabarazisë së të ardhurave. Morali është në thelb të limitarizmit. Kur është moralisht ose etikisht e nevojshme të ndërhyhet në një sistem ekonomik të tregut të lirë për të mirën e shoqërisë në tërësi?
A po i shtohen shoqërisë individët e pasur duke investuar në rritjen e produktivitetit apo thjesht po spekulojnë ose po gjakosin bizneset e thata – apo vende të tëra në zhvillim? A janë vërtet 10 makina shumë më të mira se dy?
“Disa tani përdorin sloganin ‘çdo miliarder është një dështim i politikës’. Unë mendoj se është e drejtë, por edhe një situatë në të cilën disa njerëz super të pasur kanë shumë më pak se një miliard është moralisht dhe politikisht problematike”, tha Robeyns.
Në përgjithësi, ajo argumenton se limitarizmi është ndërtuar mbi dy kolona kryesore: mbrojtja e demokracisë dhe adresimi i nevojave urgjente të paplotësuara ose problemeve në shoqëri që kërkojnë veprim kolektiv, si ndryshimi i klimës.
Duke parë pabarazinë politike, limitarizmi shqetësohet se pabarazia mund të dëmtojë demokracinë. Të pasurit mund t’i përdorin paratë e tyre për të ndikuar te politikanët, për të punësuar lobistë dhe për të vendosur axhendat e tyre në ligj. Nëse kjo nuk funksionon, ata gjithashtu mund të ndikojnë në opinionin publik duke zotëruar drejtpërdrejt organe mediatike ose duke financuar grupe kërkimore.
Pasuria e madhe mund të dëmtojë veprimin e ndryshimeve klimatike
Limitarizmi ekonomik supozon gjithashtu se një shpërndarje më e barabartë e pasurisë do të çonte në një cilësi më të mirë të përgjithshme të jetës në botë. Mund të ndihmojë ata që jetojnë në varfëri ekstreme të lulëzojnë.
“Nëse tashmë keni 10 milionë dollarë, nuk i shton shumë stilit të jetesës nëse merrni edhe 100,000 euro ose dollarë të tjerë. Por nëse nuk keni fare pasuri, atëherë çdo rritje është domethënëse” dhe do të thotë më pak uri, më pak shtëpi të pangrohura dhe më pak fëmijë në varfëri, sipas Robeyns.
Megjithatë, nuk ka të bëjë vetëm me paratë. Përkrahësit e limitarizmit ekonomik thonë se të pasurit janë një rrezik për mjedisin, pasi krijojnë gjurmë të mëdha të CO2.
“Super të pasurit po shkaktojnë në mënyrë disproporcionale ndryshimet klimatike, sepse mënyra e jetesës së tyre materiale është shumë më e bollshme dhe investimet e tyre ekologjikisht të dëmshme,” tha Robeyns. “Prandaj, dikush mund të argumentojë se do të ishte e drejtë të përdornin paratë e tyre të tepërta për të adresuar krizën klimatike, në vend që t’i linin të largoheshin për të ndërtuar bunkerë ose vila luksoze në majë malesh për të shkuar dhe për t’u fshehur, në rast se ndryshimi klimatik del nga shpërthejnë trazira të duarve dhe civile”.
Marrja e disa prej këtyre pasurive mund të ndihmojë në përshtatjen klimatike. Qeveritë mund të investojnë në sisteme për të mbrojtur qytetarët nga moti ekstrem. Në të njëjtën kohë, ata mund të ndërtojnë kapacitete të energjisë së renovueshme ose teknologji më të mirë.
Kritikimi ndaj të pasurve, ndëkohë ata po vazhdojnë të pasurohen
Disa kritikë mendojnë se limitarizmi ekonomik nuk shkon aq larg sa duhet. Kompanitë gjithashtu duhet t’i nënshtrohen udhëzimeve të limitarizmit, thonë ata. Megjithatë, filozofë dhe ekonomistë të tjerë nuk pajtohen fuqimisht me idenë e kufizimit të pasurisë. Ata nuk shohin kufi moral për pasuritë e fituara ose të trashëguara. Në fakt, është shansi për t’u bërë i pasur ai që i shtyn sipërmarrësit të ndërmarrin rreziqe, të shpikin gjëra dhe të sjellin ndryshim.
Përveç kësaj, ata argumentojnë se kufizimi i pasurisë nuk do t’i japë fund pabarazisë politike. Matja e pasurisë ose mirëqenies është e pamundur dhe një mënyrë më e mirë për të arritur më shumë barazi do të ishte një sistem tatimor progresiv.
Megjithatë, mos bëni gabim, të pasurit po bëhen më të pasur. Lista e miliarderëve të vitit 2022 e publikuar nga Forbes numëronte 2668 prej tyre. Së bashku ata kishin një vlerë prej 12.7 trilionë dollarë. Është pak më pak se një vit më parë, pasi krizat e shumta globale kanë marrë një ndikim. Megjithatë, ata “gjetën më shumë se 1000 miliarderë që janë më të pasur se një vit më parë”.
A mund të vihen realisht kufizime mbi pasurinë?
Robeyns sheh problemet e botës reale me zbatimin e ideve të saj. Së pari, është pothuajse e pamundur të arrihet në një përkufizim universal se sa i pasur është shumë i pasur. Së dyti, edhe nëse do të kishte një shumë të përcaktuar, si do të shkonte dikush për të mbledhur paratë e tepërta? Ajo gjen ngushëllim në faktin se filozofët janë aty për të bërë pyetje dhe jo për të konfiskuar gjerdanët e diamantit apo avionët privatë.
“Idetë mund të ndryshojnë historinë. Disa e bëjnë, disa jo,” përfundoi Robeyns. Idetë e saj mund të jenë të papëlqyeshme në disa kënde, por të paktën ato i bëjnë njerëzit të mendojnë për pabarazitë.
“Roli im si filozof dhe studiues është të paraqes ato argumente, por u takon qytetarëve dhe liderëve në fushën ekonomike, politike dhe fetare të ndërmarrin hapat për të realizuar një botë të tillë.”