Në Kosovë, më saktësisht në Prishtinë, për një mbledhje ndërkombëtare të botës së artit, vizitorët në Manifesta ishin më të rinj se sa mund ta prisnit. Të enjten e kaluar, në Grand Hotel, dhjetëra vajza adoleshente bredhin korridoreve, duke pozuar para instalimeve dhe duke bërë selfie pas selfie pranë pikturave dhe videove.
Enesa Havoli, 19 vjeçare, ka thënë se “nuk kishte qenë kurrë në ekspozita më parë” dhe kishte vendosur të provonte Manifestën. “Është kaq e bukur,” ka shtuar ajo, vetëm pak metra larg një instalacioni të artistes holandeze Mette Sterre që paraqiste një përbindësh deti i ndërtuar nga gome groteske.
Edicioni i 14-të i Manifesta, një ngjarje shëtitëse 100-ditore e organizuar çdo dy vjet në një qytet tjetër evropian, u hap në korrik dhe zgjat deri të dielën. Edicioni i Prishtinës, i shpërndarë në 25 ambiente, ishte “bërë një trend i tërë” në mesin e nxënësve të shkollave në Kosovë, ka thënë Eliosa Jerliu, 15 vjeçare, e cila po vizitonte shfaqjen me tre shokë.
Po ashtu, edhe Dua Lipa, ylli britaniko-kosovar i popit, ishte ndalur në ekspozitë në gusht dhe kishte postuar për të në Instagram , “të gjithë duan të vijnë këtu”, ka shtuar ajo. Jerliu dhe miqtë e saj më pas u drejtuan në një dhomë që artistja kosovare Laureta Hajrullahu e kishte mbuluar me push pambuku në mënyrë që të dukej si një re. Menjëherë, të rejat kanë bërë poza dhe kanë filluar të bëjnë selfie.
Për një vend po aq të ri sa Kosova, e cila arriti pavarësinë në vitin 2008, ardhja e Manifesta këtë verë ishte një grusht shteti, duke sjellë qindra kuratorë, tregtarë dhe kritikë në Prishtinë dhe duke i dhënë qytetit një moment të rrallë të vëmendjes së botës së artit ndërkombëtar. Hera e fundit që kishte shfaqur interes ishte në fund të viteve 1990, pas një lufte brutale në të cilën rebelët shqiptarë etnikë luftuan kundër forcave serbe që kishin kontrolluar Kosovën që nga shpërbërja e Jugosllavisë.
Kur përfundoi konflikti, kuratorë ndërkombëtarë erdhën në Kosovë duke shpresuar të gjenin artistë që mund t’i ekspozonin jashtë vendit për të tërhequr vëmendjen ndaj gjendjes së vështirë të vendit, tha Jakup Ferri, një artist që përfaqëson Kosovën në Bienalen e Venecias të këtij viti . Por, vëmendja e tyre shpejt kaloi në vendin tjetër të telasheve globale, ka shtuar ai.
Struktura nomade e Manifesta-s i përshtatet fokusit në ndryshim të shqetësuar të botës së artit. E krijuar për të promovuar dialogun artistik mes Lindjes dhe Perëndimit të Evropës pas rënies së Bashkimit Sovjetik, botimi i parë i tij u shfaq në 1996, në Roterdam, Holandë. Në ekspozitat e mëvonshme, Manifesta ka provokuar biseda rreth çështjeve sociale dhe politike në të gjithë kontinentin, si migrimi, një temë kryesore e edicionit 2018 në Palermo, Siçili, dhe të drejtat civile, një fokus gjatë ekspozitës 2014, në Shën Petersburg, Rusi.
Themeluesi i Manifesta, historiani holandez i artit Hedwig Fijen, ka thënë në një intervistë se, që nga Palermo, bienalja ka përfshirë gjithnjë e më shumë arkitektë dhe planifikues për të krijuar projekte që mund të rigjallërojnë qytetet pritëse.
Për këtë botim, arkitekti italian Carlo Ratti krijoi një “vizion urban” për Prishtinën, duke sugjeruar mënyra se si vendet e braktisura në të gjithë qytetin mund të rikuperohen për përdorim publik. Disa nga rekomandimet e tij janë miratuar, duke përfshirë kthimin e një traseje të braktisur hekurudhore në një vendkalim publik.
Catherine Nichols, një kuratore australiane me qendër në Berlin, e cila është drejtoresha artistike e Manifesta 14, ka thënë në një intervistë se bienalja po përdorte disa vende të neglizhuara si hapësira ekspozite, duke përfshirë Hamamin e Madh, një banjë publike historike që u mbyll në vitet 1990 pas një zjarri.
Artisti japonez Chiharu Shiota ka varur qindra fije të kuqe nga tavani i Hamamit në një shfaqje dramatike. Prezantime të tilla tërheqëse po tërheqin një publik të madh: Një zëdhënëse e Manifesta ka thënë se ambientet e brendshme të shfaqjes ishin vizituar mbi 151 mijë herë, mbi 30 mijë më shumë se gjatë edicionit të mëparshëm të bienales.
Në një vend që i mungon infrastruktura e artit — Kosova ka vetëm një galeri të madhe komerciale, me emrin e çuditshëm LambdaLambdaLambda — Manifesta ishte gjithashtu një mundësi për të nxitur karrierën e artistëve vendas. Rreth 40 për qind e 130 artistëve pjesëmarrës ishin nga Kosova, sipas kuratores Nichols, duke shtuar se kjo ishte një përqindje më e lartë e artistëve vendas se në shumë bienale të tjera. (Në Manifesta 13, në Marsejë, Francë , kishte 13 artistë francezë, ose rreth 20 për qind e totalit.)
Shumica e kosovarëve që morën pjesë ishin piktorë ose artistë video, ka thënë Nichols, sepse materialet për të bërë skulptura dhe instalime ishin shumë të shtrenjta në vend. Të gjithë ata artistë ndanë “një cenueshmëri, vrazhdësi dhe kërkim që po fillon të prodhojë art vërtet interesant”, ka shtuar ajo.
Dardan Zhegrova, një artist kosovar, puna e të cilit në ekspozitë përfshin një seri kukullash shumëngjyrëshe, me madhësi njerëzore, mbi të cilat vizitorët mund të shtrihen, ka thënë se bërja e artit në Kosovë ishte e vështirë sepse kishte kaq pak koleksionistë për të blerë veprat, ai nuk kishte shitur asgjë për tre vjet.
Por, falë shfaqjes, ai kishte takuar kuratorë nga institucione përfshirë MoMA PS1 në Nju Jork, sipas tij, qindra e qindra njerëz e kanë etiketuar në foto, “duke u shtrirë me kukullat e mia vudu dhe duke kaluar këto momente intime me to”, ka shtuar ai.
Megjithëse disa artistë kosovarë ishin të etur për të lavdëruar Manifestën, disa thanë se ishin të shqetësuar për atë që do të ndodhte pasi shfaqja të përfundonte më 30 tetor dhe të fillonin përgatitjet për edicionin e ardhshëm, në Barcelonë, në vitin 2024.
Zhegrova ka thënë se ai ishte “pak paranojak se artistët në vend do të liheshin edhe një herë “duke ngrënë thërrime” me qeverinë më pak të prirur për të mbështetur artistët kur fokusi ndërkombëtar kishte ikur.
Fijen, themeluesi i Manifesta, ka thënë në një intervistë se bienalja po përpiqej të linte një trashëgimi për artistët në Kosovë, duke përfshirë një hapësirë që ajo kishte krijuar të quajtur Qendra për Praktikë Narrative.
Qendra përfshin një dhomë të errët fotografike dhe një punëtori të mbushur me mjete elektrike për t’i përdorur artistët. Autoritetet e qytetit të Prishtinës i kanë dhënë Manifesta ndërtesën për katër vjet, sipas, Fijen, dhe fondacioni që drejton bienalen është duke mbledhur fonde për ta bërë atë një institucion të përhershëm.
Qeveria e Kosovës po kërkon ta përdor Manifestën si trampolinë për zhvillim
Hajrullah Çeku, ministri i Kulturës së vendit ka thënë në një intervistë në zyrën e tij të mbushur me art, se ai dëshironte të ndërtonte muzeun e parë të artit bashkëkohor në Kosovë deri në vitin 2026.
Kosovës “i duhet një institucion që do të na lidhë me skenën botërore të artit,” është shprehur ai, duke shtuar se kjo do të ndihmonte në përmirësimin e pozitën ndërkombëtare të vendit në një kohë kur disa vende ende nuk e njohin pavarësinë e Kosovës.
Këtë verë, Çeku krijoi një komitet që përfshin artistët Petrit Halilaj, Sislej Xhafa dhe Flaka Haliti të hartojnë një plan për atë muze.
I ulur jashtë një lokali të Prishtinës, Haliti ka thënë se përpjekjet për të krijuar muzeun treguan artistët e Kosovës që po merrnin vetë iniciativën, në vend që të prisnin të bien përsëri në qendër të vëmendjes ndërkombëtare.
Si një fëmijë duke u rritur në Kosovë, ka thënë Haliti, ajo kurrë nuk ka pasur rastin të vizitojë diçka si muzeu i propozuar i artit bashkëkohor. “Unë shkova në një galeri për herë të parë në jetën time kur isha studente e artit,” ka thënë ajo. “Sa e çmendur është kjo?”
Që nga korriku, Manifesta u ka dhënë të rinjve kosovarë më shumë mundësi për të parë art se sa Haliti ka pasur ndonjëherë në moshën e tyre. Të premten e kaluar mbrëma, Gresla Toplana, 21 vjeçare, duke vizituar bienalen me të dashurin e saj, hyri në një dhomë me një instalacion të përbërë nga karroca pazari shumëngjyrëshe dhe filloi të bënte selfie. Pjesa ishte “e çuditshme” dhe jo për shijen e saj, ka thënë ajo, por gjithsesi donte disa foto me të.
Aty pranë, Elvira Osmanollaj, 24 vjeçare, një studente e modës, ka thënë se ishte hera e parë që Prishtina kishte organizuar një shfaqje me “aq shumë gjëra interesante për t’u parë”. Ishte një turp që Manifesta po mbaronte, tha ajo, por ishte e sigurt që vitin e ardhshëm “do të vijë diçka e re, diçka më interesante”. Ajo thjesht nuk e dinte se çfarë.
Shkruan për New York Times, Alex Marshall, i cili është një reporter i kulturës evropiane, dhe udhëton në shumë vende për të krijuar artikuj në lidhje me kulturën dhe ekspozitat e krijuara të artistëve. Ai ka shkruar se Manifesta në Kosovë kishte qenë argëtimi më i madh që kishte pasur ndonjëherë në një ekspozitë ndër shekuj.