Natën e pesë qershorit 1920, trupat vullnetare shqiptare sulmuan forcat italiane në Vlorë dhe zona të tjera në Shqipërinë e Jugut, pasi Italia kishte refuzuar t’i dorëzohej qeverisë së Tiranës. Pas dy muajsh luftime, sipas një marrëveshjeje të arritur më 2 gusht 1920, Italia u tërhoq nga qyteti bregdetar.
Ambiciet e Italisë ndaj territoreve të banuara nga shqiptarët nisën në fund të shekullit të 19-të, kur rajoni i përkiste Perandorisë Osmane. Ata kulmuan me pushtimin e Shqipërisë më 7 prill 1939.
Kanë kaluar 80 vjet nga fundi i ëndrrave imperialiste të Italisë në Ballkan, por trashëgimia e tyre ende i ndjek marrëdhëniet italo-shqiptare.
Një trop i përbashkët i imagjinatës perandorake italiane
Në librin e tij të vitit 1872 L’Epiro, diplomati italian Enrico de Gubernatis i krahasoi territoret e banuara nga shqiptarët me një të vdekur. Sipas de Gubernatis, ishte në dorën e italianëve që të sillnin qytetërimin në “këto toka të braktisura”.
Interesi italian për këto territore u rrit në fund të viteve 1880 dhe fillim të viteve 1890, kur kryeministër u bë Francesco Crispi, një eksponent i komunitetit italo-shqiptar (arbëresh) të Italisë së Jugut.
Gazetarët, studiuesit dhe priftërinjtë italianë që vizituan territoret e banuara nga shqiptarët i cilësuan ato si të paeksploruara dhe primitive. Vincenzo Vannutelli, një prift katolik, pohoi se Shqipëria ishte ndoshta rajoni më barbar në Evropë.
Antonio Baldacci, vështrimi imperialist i të cilit i kushtonte vëmendje të veçantë burimeve natyrore, pohoi se virgjëria e Shqipërisë po zbulohej nga dora kureshtare e shkencëtarëve. Ai e përshkroi Kaninën (fshat në rrethinat e Vlorës), si një vend “të ndyrë” dhe një “fole hajdutësh”.
Italianët u tërhoqën veçanërisht nga qyteti bregdetar i Vlorës, i cili konsiderohej i rëndësishëm për kontrollin e Adriatikut. Për të legjitimuar pretendimet e tyre, agjentët kolonialë theksuan trashëgiminë historike të Perandorisë Romake dhe Republikës Veneciane në rajon.
Baldacci u prek nga pamja e flamurit italian që valëvitej në një anije në portin e Vlorës, sepse e bëri të mendonte për të kaluarën, kur Venediku respektohej nga turqit. Meqenëse Vlora drejtohej nga “punonjës të mjerë [pezzenti ]” dhe “administratorë feudalë” që nuk e vlerësonin qytetërimin që “ne” sollëm ndër shekuj, qeveria e Romës duhet të kishte ndërmarrë veprime të drejtpërdrejta (Nell’Albania centrale: primo viaggio del 1892, në A. Baldacci, Itinerari Albanesi, 1917).
Politikani italian Antonino di San Giuliano, i cili vizitoi Shqipërinë në fillim të shekullit të 20-të, e konsideroi vendin një vazhdimësi të territoreve italiane. Ai sugjeroi që fshatarët italianë mund të kolonizonin rajonin e Vlorës për të rritur ndikimin e Romës.
Rrëfimet imperialiste italiane i përshkruanin shqiptarët si të prirur natyrshëm për t’u asimiluar nga fqinjët e tyre. San Xhuliano u pushtua nga ndjenjat patriotike kur dëgjoi fëmijët e kopshteve shqiptare të këndonin në italisht “Rroftë Italia dhe rroftë Mbreti!”
Në fund të shekullit të 20-të, Shqipëria ishte kthyer në një tropikë të përbashkët të imagjinatës perandorake italiane.
Një guidë turistike e vitit 1899 e botuar nga Giuseppe Marcotti, L’Adriatico orientale da Venezia a Corfù, thoshte se gjuha italiane ishte idioma e vetme e huaj e njohur nga shqiptarët.
Marrja e Vlorës u konsiderua gjithashtu e dobishme për të zgjeruar ndikimin italian në Ballkanin osman. Figura ushtarake italiane Eugenio Barbarich pohoi se Italia kishte nevojë të rriste komunikimet midis Shqipërisë dhe “deteve levantine” për të rifituar një pjesë të hegjemonisë që Venediku dikur kishte gëzuar në rajon (Shqipëri, 1905).
Italia u bë një avokate për ndërtimin e hekurudhave që do të lidhnin bregdetin shqiptar me brendësinë e Ballkanit dhe detin Egje.
Shqiptarët shpesh konsideroheshin si pjesë e racës “të bardhë” (Arturo Galanti, Albania: notizia geografiche, etnografiche e storiche, 1901). Kjo veçori i vendosi ata praktikisht në një pozitë të privilegjuar përballë popujve të tjerë të kolonizuar.
Megjithatë, kjo nuk e ndryshoi statusin e tyre inferior kundrejt italianëve, pasi ata gjoja jetonin sipas zakoneve fisnore që i bënin ata të krahasueshëm me shoqëritë e mesjetës së hershme ose me kolonitë afrikane.
Gazetari Vico Mantegazza, në L’Albania, 1912, pohoi se shqiptarët ishin “dembelë” dhe se kjo ishte një tipar i zakonshëm në vendet myslimane. Pas njohjes së pavarësisë së Shqipërisë në 1913, Eugenio Vaina (Albania che nasce, 1914) pohoi se Italia duhet të marrë përgjegjësinë për modernizimin e vendit të ri.
Ai sugjeroi që komuniteti arbëresh shqiptaro-italian të kolonizonte vendin. Sipas Vainës, emigracioni i 200 mijë banorëve do të kishte pasur një ndikim të vogël në Itali, por rezultate shumë pozitive për Shqipërinë.
Italia pushtoi Vlorën në dhjetor 1914. Traktati sekret i Londrës i prillit 1915 predispozonte rindarjen e territoreve shqiptare midis Italisë, Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi.
Megjithatë, kushtetuta e Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve në fund të Luftës së Parë Botërore ndryshoi situatën strategjike të Ballkanit dhe në Konferencën e Paqes në Paris, Fuqitë e Mëdha nuk ishin të prirura për të mbështetur të gjitha pretendimet italiane në rajonin e Adriatikut.
Kundërshtimi i bazës ndaj pranisë italiane në Vlorë bëri që Roma të tërhiqte trupat e saj nga qyteti. Në fillim të viteve 1920, shqiptarët rifituan pavarësinë e tyre, por ambiciet e Italisë në shtetin fqinj morën një vrull të mëtejshëm me ardhjen në pushtet të Musolinit.
Falë politikës akomoduese të Presidentit Ahmet Zogolli, më vonë Mbreti Zog, qeveria fashiste e Musolinit mori kontrollin e aseteve kryesore shqiptare me Shoqërinë për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë SVEA dhe Bankën Shqiptare që u themeluan në vitin 1925.
Shqipëria u bë një “gjysmë koloni” dhe përfundimisht u gëlltit nga fqinji i saj në prill 1939.
Kolonistët e parë italianë mbërritën në Shqipëri në fillim të viteve 1930, pas themelimit të Agjencisë Italiane të Bujqësisë në Shqipëri (EIAA) në vitin 1926.
Me aneksimin e vitit 1939, mbi 100 mijë italianë trupa dhe mbi 30 mijë civilë u zhvendosën në Shqipëri.
Për të krijuar përshtypjen se Shqipëria ishte ende e pavarur, aneksimi u paraqit si një “bashkim vullnetar” ose, me një ton më fashist, si një “bashkim fatesh”.
Sipas propagandistëve fashistë, unioni “tregoi përputhjen e interesave dhe ndjenjave të të dy popujve”. (Gaspare Ambrosini L’Albania Nella Comunità Imperiale di Roma , 1940) Italianë të tjerë e panë ngjarjen nga një këndvështrim më pak apologjetik.
Sipas Pio Biondolit (Albania Quinta Sponda d’Italia, 1939), bashkimi ishte bërë i domosdoshëm sepse historia kishte vërtetuar se Shqipëria nuk mund të arrinte vetë nivelin e qytetërimit evropian. Ai gjithashtu justifikoi aneksimin për shkak të viktimave italiane të Luftës së Parë Botërore.
Michele Craveri (L’Albania e le se sue genti, 1939), nënvizoi borxhin shqiptar ndaj Italisë duke përmendur punët që qeveria e Romës kishte kryer në vend me kontributin e taksapaguesve italianë.
Propaganda fashiste i përshkruan italianët si një popull bujar që i kishte ndihmuar shqiptarët të përmirësonin kushtet e tyre të mjerueshme të jetesës dhe të mbroheshin nga fqinjët agresivë dhe aristokracitë kleptomane vendase.
Pavarësisht parullave propagandistike, shqiptarët zunë një pozicion subaltern përballë italianëve dhe u bënë objektiva të diskriminimit racist dhe etnik. Një person që u internua me shqiptarë të tjerë në Itali në vitin 1942, kujton se fashistët në Bari e quanin “beduinë shqiptarë”.
Agjentët kolonialistë italianë përhapën idenë se shqiptarët ishin primitivë dhe të prirur natyrshëm ndaj krimit për të justifikuar ndërmarrjen e tyre të vjedhjes.
Duke pushtuar Shqipërinë, Italia kishte kontroll të plotë mbi burimet natyrore të vendit si nafta, bitumi dhe kromi, të cilat i duheshin për të ushqyer makinën e saj të luftës (Albania fascista, 1940).
Shqipëria u konsiderua si hapi i parë për zgjerimin e mëtejshëm në Ballkan. Për të arritur këtë qëllim, Italia sulmoi Greqinë nga territoret e pushtuara nga shqiptarët në tetor 1940. Fushata ishte një fatkeqësi dhe shënoi fillimin e fundit të imperializmit italian në rajon.
Ndjenjat antiitaliane rritën simpatinë për Partinë Komuniste Shqiptare, e cila u themelua në nëntor 1941. Shumë të reja dhe të rinj kundërshtuan sundimin italian me mjete paqësore dhe të dhunshme. Me veprimet e tyre ata kontribuan në dështimin e projektit imperialist italian në Shqipëri, i cili zyrtarisht përfundoi pas armëpushimit të 8 shtatorit 1943.
Shqipëria shihet ende si një ‘rajon italian’
Mbi gjysmë shekulli i politikës koloniale italiane në Shqipëri kushtoi mijëra jetë, varfëroi vendin, hapi rrugën për autokratët dhe diktatorët vendas dhe pati pasoja afatgjata për mënyrën se si shqiptarët perceptohen jashtë vendit.
Ndërsa shumë vende të Evropës Perëndimore kanë filluar zyrtarisht të rishqyrtojnë trashëgiminë afatgjatë të kolonializmit, Italia refuzon të merret me të kaluarën e saj. Ideologjia koloniale vazhdon të formësojë botëkuptimet e qytetarëve dhe zyrtarëve shtetërorë italianë.
Termat dhe logjika e përdorur nga ambasadori i Italisë në Tiranë Fabrizio Bucci janë një shembull i ringjalljes së diskursit kolonial. Deklaratat e tij janë jashtëzakonisht të ngjashme me ato të agjentëve imperialistë liberalë dhe fashistë italianë.
Në një intervistë për gazetën e Triestes Il Piccolo, Bucci deklaroi se “Shqipëria është me të vërtetë një ‘rajon italian’ ku të gjithë e duan vendin tonë dhe flasin gjuhën tonë”.
Së fundmi ai vlerësoi “dominimin” e Italisë në tregtinë e jashtme shqiptare duke thënë se ekonomia shqiptare është “e integruar fuqishëm me ekonominë italiane”.
Duke folur për rolin e Italisë në bisedimet e anëtarësimit në BE, ai pohoi se Roma e mbështet këtë objektiv, sepse “në thelb Shqipëria është një rajon i Italisë…”.
Në një intervistë tjetër, Bucci u shpreh se “Shqipëria për mua është rajoni i 21-të i Italisë. Dhe kur do të jetë pjesë e Bashkimit Evropian, do të jetë një urë (testa di ponte) për Italinë drejt Ballkanit Perëndimor. Domethënë një treg me mbi 30 milionë banorë”.
Asetet financiare që po jep Komisioni për anëtarësimin e Ballkanit Perëndimor në BE, ambasadori i sheh si një mënyrë që Italia të rrisë ndikimin e saj në rajon.
Duke pasur një bazë në Shqipëri do t’i jepte Italisë mundësinë për të eksportuar në të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimor. Në një mënyrë imperialiste, ambasadori italian e gjurmon lidhjen midis Shqipërisë dhe Italisë që në Perandorinë Romake. Bucci pohon gjithashtu se Italia ka ushqyer/shpëtuar shqiptarët nga uria (sfamato)në fillim të viteve 1990.
Gjuha imperialiste kalon pa kritika
Toni paternalist dhe pompoz që përdor Bucci për të përshkruar aktivitetet italiane në Shqipëri pasqyron narrativat koloniale të shekujve 19 dhe 20 që e portretizuan vendin si një shtrirje të territorit italian dhe një hap të parë për zgjerimin e Italisë në Lindje.
Bucci përpiqet të normalizojë idenë se Shqipëria është “një rajon italian”, pa marrë parasysh vuajtjet që u kanë sjellë shumë brezave përpjekjet italiane për të aneksuar shtetin fqinj.
Si shtetas shqiptaro-italian, deklaratat e tij i konsideroj të rrezikshme, sepse të krijojnë përshtypjen se Shqipëria bie në zonën e influencës së Italisë.
Deklaratat e Buçit duhet të kishin gjeneruar kritika nga shtypi apo politikanët shqiptarë apo italianë. Megjithatë, përveç bisedave private me miqtë, deri më tani nuk kam hasur në ndonjë reagim negativ ndaj fjalëve të tij. Në Itali, konceptet koloniale problematizohen rrallë.
Qeveria aktuale e krahut të djathtë ndan vizionin imperialist të shkollës së vjetër të Buçit. Ministri i Jashtëm Antonio Tajani, për shembull, promovon një tropikë ekspansioniste në përfshirjen e Italisë në Ballkanin Perëndimor. Një seri kurioze videosh është publikuar së fundmi në YouTube nga Confindustria Albania për të promovuar njohuritë historike të vendit dhe për të tërhequr më shumë investitorë italianë në Shqipëri.
Meqenëse Bucci e paraqet hyrjen në BE si një kalë troje për interesat italiane, BE-ja duhet t’i drejtohej deklaratave të ambasadorit.
Por vetë BE-ja është në konflikt interesi me politikën dekolonizuese.
“Evropianizimi” i vendeve të Ballkanit, ishte një nga objektivat e shpallura të politikës imperialiste të shekullit të 19-të dhe të 20-të, BE-ja e ka trashëguar këtë barrë dhe shpesh riprodhon dinamikat koloniale që kanë karakterizuar historikisht marrëdhëniet midis Evropës Perëndimore dhe Ballkanit.
Ideologjia koloniale ka gjeneruar disa efekte kontradiktore në ndërtimin e kombit shqiptar. Mitet e bardhësisë, kanë rrënjosur krenarinë e cila tenton të shfaqet veçanërisht në mënyrën se si shqiptarët përpiqen të pozicionohen ndaj fqinjëve ballkanikë dhe subjekteve të tjera (post)koloniale.
Nga ana tjetër, ka krijuar një ndjenjë turpi ndaj europianoperëndimorëve dhe pasardhësve të tyre amerikano-veriorë, të cilët sipas matësit të qytetërimit kolonial do të jenë gjithmonë më të fortë, më të zgjuar dhe më të bardhë se shqiptarët.
Kjo mund të jetë një arsye pse politikanët shqiptarë pranojnë pasivisht pozicionin subaltern, në të cilin Bucci zbret vendin e tyre në hartën e tij imagjinare të Italisë.