Kur Rusia pushtoi Ukrainën, Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian përshpejtuan orientimin e tyre drejt Serbisë. Kryeqytetet perëndimore përqendruan pjesën më të madhe të përpjekjeve të tyre në një objektiv të veçantë, shkruan CNN.
Politikat e tyre kishin dy synime. Së pari, për ta futur Serbinë në vathën perëndimore, larg Rusisë. Së dyti, të lejojnë administratat e tyre përkatëse të fokusohen plotësisht në mbështetjen e Ukrainës.
Tradicionalisht një nga aleatët më të afërt të Moskës në Evropë, Beogradi është përpjekur prej kohësh të shkelë kufirin midis lidhjeve të tij historike me Rusinë dhe një të ardhmeje të mundshme të integrimit më të ngushtë evropian. Diplomatët perëndimorë kanë kërkuar të tërheqin presidentin serb Aleksandër Vuçiq nga orbita e homologut të tij rus, presidentit Vladimir Putin, duke u zotuar për një rrugë më të shpejtë drejt anëtarësimit në BE, duke paralajmëruar njëkohësisht për izolim nëse prishet vazhdimësia.
Por, 18 muaj më vonë, disa analistë thonë se qasja aktuale ka qenë e gjitha karrota dhe pa shkop, dhe si rezultat nuk po arrijnë të dy synimet e saj.
Serbia ka refuzuar të marrë pjesë në të gjitha raundet e sanksioneve të BE-së kundër Putinit. Dhe Serbia ka vazhduar t’i ndjekë interesat e veta në rajon, duke nxitur konflikte jashtë vendit për të larguar vëmendjen nga pakënaqësia në vend, duke qenë e sigurt dhe në dijeni se nuk do të qortohen nga Perëndimi.
Efektet e kësaj janë ndjerë më së shumti në Kosovë, e cila arriti pavarësinë nga Serbia në vitin 2008, pas luftërave të përgjakshme ballkanike të viteve 1990. Por Beogradi – dhe shumë serbë etnikë në veri të Kosovës – ende refuzojnë të njohin sovranitetin e Kosovës, duke tensionuar marrëdhëniet mes fqinjëve.
CNN foli me disa ekspertë, si dhe me vendas në Serbi dhe në veri të Kosovës, të cilët janë rreshtuar nga përpjekjet e SHBA-së dhe BE-së për ta tërhequr Serbinë në komunitetin euro-atlantik dhe pretendojnë se ndjekja e tyre e vazhdueshme e politikës rrezikon të largojë aleatët demokratë dhe rritjen e shqetësimeve të sigurisë në rajon.
“Një kalë trojan rus”
Qeveritë perëndimore e kanë trajtuar prej kohësh Serbinë si zërin e domosdoshëm ballkanik, ndonjëherë në kurriz të akterëve më periferikë, thonë disa analistë.
“Besimi i tyre është se Serbia është shteti ballkanik, siç e shohin ata. Serbia është ajo që, nëse mund ta keni në krah gjithçka do të jetë më e lehtë”, tha për CNN, Jasmin Mujanoviq, një analist politik i specializuar në Ballkanin Perëndimor.
Ndërsa administratat e njëpasnjëshme amerikane janë përpjekur të integrojnë Vuçiqin dhe partinë e tij Progresive Serbe (SNS), “nga të ftohtit”, këto përpjekje “janë bërë veçanërisht të pafytyra” që nga fillimi i luftës në Ukrainë, tha Mujanoviq duke shtuar se nuk i kanë arritur objektivat e SHBA-së.
“Ata duket se besojnë se po e afrojnë Serbinë drejt BE-së dhe NATO-s dhe drejt mendimit perëndimor dhe larg Rusisë… Por kjo nuk është diçka që do të thosha se po reflektohet në terren,” ka thënë Alicia Kearns, ligjvënëse britanike dhe kryetare e Komisionit të Përzgjedhur të Punëve të Jashtme parlamentare.
Ndërsa administratat e njëpasnjëshme amerikane janë përpjekur të sjellin Vuçiçin dhe Partinë e tij Progresive Serbe (SNS) “nga të ftohtit”, këto përpjekje “janë bërë veçanërisht të pafytyra” që nga fillimi i luftës në Ukrainë, tha Mujanoviç dhe nuk i kanë arritur objektivat e SHBA-së. .
“Ata duket se besojnë se po e afrojnë Serbinë drejt BE-së dhe NATO-s dhe drejt mendimit perëndimor dhe larg Rusisë… Por kjo nuk është diçka që do të thosha se po reflektohet në terren,” tha për CNN Alicia Kearns, një deputete britanike dhe kryetare e Komisionit të Përzgjedhur të Punëve të Jashtme parlamentare.
Vuçiqi ka mbajtur prej kohësh një marrëdhënie komode me homologun e tij rus, Putin. Duke folur pas një takimi të Këshillit të Sigurisë Kombëtare në shkurt, Vuçiqi e arsyetoi vendimin e tij për të mos sanksionuar Rusinë sepse ishte “i vetmi vend që nuk kishte vendosur sanksione kundër nesh në vitet 1990”.
“Ata mbështetën integritetin tonë territorial në Kombet e Bashkuara”, shtoi ai, duke iu referuar refuzimit të Rusisë për të njohur pavarësinë e Kosovës. Serbia humbi kontrollin e Kosovës pas një fushate bombardimi të NATO-s në vitin 1999, e cila i dha fund masakrës së shqiptarëve etnikë – të cilët përbëjnë më shumë se 90% të popullsisë së Kosovës – nga forcat serbe.
Pavarësisht përpjekjeve të mbështetura nga BE drejt tranzicionit energjetik, Serbia mbetet shumë e varur nga Rusia, pasi i ka shitur shumicën e aksioneve të kompanisë së saj të naftës gjigantit shtetëror rus Gazprom.
Rezultati është se, pavarësisht nga shpresat e deklaruara të Serbisë për t’u bashkuar me BE-në, Vuçiqi ka vazhduar të ecë në një litar të ngushtë midis Moskës dhe fuqive perëndimore. Megjithëse ai i është bashkuar rezolutës së OKB-së që dënon pushtimin e Rusisë në Ukrainë, udhëheqësi i Serbisë ka treguar pak vullnet për t’iu bashkuar sanksioneve perëndimore.
Në prill, qeveria serbe mohoi raportet se i shiste armë dhe municione Ukrainës, pasi doli një dokument i Pentagonit i zbuluar që pretendonte të kundërtën. Serbia tha në atë kohë se ruante politikën e saj të neutralitetit, megjithëse disa zyrtarë perëndimorë i morën raportet si provë se politika e tyre po funksiononte.
Disa analistë i thanë CNN-it se Serbisë i është dashur të bëjë shumë pak për të fituar lëvdata nga zyrtarët amerikanë dhe evropianë dhe se në realitet Vuçiqi ka lënë një gjurmë premtimesh të thyera.
“Kur patëm rizgjedhjen e tij (Vuçiqit në vitin 2020), të gjithëve na thanë, vetëm prisni deri pas zgjedhjeve, do të shihni papritmas se ai bëhet shumë i orientuar nga perëndimi”, tha Kearns. “Nuk ndodhi”.
“Na u tha se ai do t’u bashkohej sanksioneve dhe do të tregonte se ai është vërtet në anën tonë, nuk ndodhi. Na thanë se ai nuk do të afrohej më shumë me Rusinë. Ai nënshkroi një marrëveshje sigurie me Putinin në shtator. Herë pas here, ai qesh përballë Perëndimit. Dhe kur i pyes zyrtarët perëndimorë, ‘pse jeni kaq të vendosur ta lejoni Vuçiqin të luajë?’ ata thonë se ai është alternativa më e mirë”, tha Kearns.
Kearns ka qenë një nga figurat e pakta perëndimore që kritikoi Serbinë publikisht. Por kjo ka ardhur me një kosto. Pasi ajo foli për CNN, Vuçiqi lëshoi një kërcënim të dukshëm ndaj saj gjatë një fjalimi në televizionin shtetëror, duke pretenduar se “nëse Qeveria e Britanisë së Madhe nuk është e gatshme të reagojë” ndaj kritikave të saj ndaj Serbisë, “ne do të detyrohemi të reagojmë”.
“Duke supozuar se ne e sjellim disi mrekullisht Serbinë në BE, me këtë lloj regjimi, ju praktikisht po sillni një kalë tjetër trojan rus në BE, siç e keni në formën e [kryeministrit hungarez Viktor] Orbanin”, ka thënë Majda Ruge, eksperte nga Ballkani në Këshillin Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë.
“Po, ju mund të ndikoni në zgjerim, por sigurisht që nuk do të neutralizoni ndikimin rus në rajon – thjesht do ta importoni atë në BE”.
Kosova dhe sundimi i ligjit
Efektet e qasjes falëse të Perëndimit ndaj Beogradit ndihen më fort në Kosovë, e cila është e varur nga mbështetja perëndimore që nga shpallja e pavarësisë. Ndërsa më shumë se 100 vende e njohin sovranitetin e saj, Serbia nuk e njeh, duke e parë atë si një shtet të shkëputur. Përpjekjet për të normalizuar marrëdhëniet midis dy vendeve – të mbikëqyrura nga SHBA-ja dhe BE-ja – kanë qenë të mbushura dhe herë pas here të dhunshme.
Pika e ndezjes më e ashpër erdhi pas zgjedhjeve për kryetar komunash në katër komunat veriore të Kosovës në maj. Këto zgjedhje shpesh kalojnë pa bujë: Rreth 90% e popullsisë në këtë rajon janë serbë etnikë, dhe kështu, në rrethana të zakonshme, ata zgjedhin serbët etnikë për kryetarë komunash.
Por këto nuk ishin rrethana të zakonshme. Në nëntor, kryetarët nga partia Lista Serbe e mbështetur nga Beogradi, e cila dominon katër komunat, dhanë dorëheqjen njëkohësisht. Ata u ndoqën nga oficerë policie, personel administrativ dhe gjyqtarë serbë etnikë në rajon.
Dorëheqjet e tyre shkaktuan zgjedhje të reja, që do të mbaheshin në dhjetor. Lista Serbe tha se nuk do të marrë pjesë në zgjedhje, pasi serbët në rajon i bojkotuan ato, me mbështetjen e plotë të Vuçiqit. Por, duke pasur parasysh tensionet, Kosova pranoi të shtyjë zgjedhjet deri në prill – një vendim që u vlerësua nga Quint-i, një grup joformal që përfshin SHBA-në, Britaninë e Madhe, Francën, Gjermaninë dhe Italinë.
Me mospjesëmarrjen e serbëve të Kosovës, kandidatët shqiptarë etnikë garuan të pakundërshtueshëm. Zyrtarët zgjedhorë thanë se vetëm rreth 1,500 njerëz votuan në të katër komunat – një pjesëmarrje prej vetëm 3.5%. Disa kryetarë komunash u zgjodhën me zor me nga 100 vota.
Por ndërsa zgjedhjet nuk ishin aspak përfaqësuese, për kryeministrin e Kosovës Albin Kurti, çështja ishte të përfaqësonte asgjë më pak se vetë sundimin e ligjit.
“Kemi katër kryetarë komunash, legjitimiteti i të cilëve është i ulët. Por, megjithatë, nuk ka njeri që është më legjitim se ata. Duhet të kemi shtet ligjor. Ne jemi një republikë demokratike”, tha Kurti për CNN në maj.
Megjithatë, qëndrimi i kryeministrit është kritikuar si i ashpër dhe pa kompromis. Aleatët e tij e akuzuan atë për hyrjen me forcë në zyrat e kryetarëve të komunave më 26 maj, të cilat u rrethuan nga protestues, kundër udhëzimeve të qarta.
“Shtetet e Bashkuara i thanë Kurtit të mos i vendoste në ndërtesat komunale. Dhe këtu Kurti e injoroi ‘drejtimin specifik’” tha Edward Joseph, një pedagog i politikës së jashtme në Universitetin Johns Hopkins, i cili shërbeu për një duzinë vjetësh në Ballkan, duke përfshirë NATO-n.
Një zyrtar i qeverisë së Prishtinës i tha CNN se ata nuk donin t’ua “”dorëzonin” ndërtesat zyrtare qeveritare protestuesve. “Kryetarët e komunave hynë në zyrat e tyre… Serbia u kishte kërkuar serbëve që të bojkotojnë zgjedhjet. Tani donin që askush të mos hynte në ato ndërtesa. Por atëherë, pyetja është: Nëse kryetarët e komunave nuk duhet të hyjnë në ndërtesë, kush duhet të hyjë?”
Por ndërsa Kurti mund të ketë ndërmarrë një veprim të pakoordinuar, përgjigja ndaj kësaj nuk ishte e pashmangshme. Më e keqja e dhunës nuk erdhi në ditën kur kryetarët e komunave hynë në zyrat e tyre, por tri ditë më vonë, në qytetin e Zveçanit – kur kryetari nuk ishte as në ndërtesë.
Dhuna ishte ekstreme. Dhjetëra paqeruajtës të NATO-s u plagosën pasi u sulmuan nga serbët etnikë. Disa lëndime ishin të rënda: Tre ushtarë hungarezë u qëlluan; njërit i është prerë këmba.
Kurti tha për CNN se këta nuk ishin “protestues paqësorë”, por një “milici fashiste” e njohur për të vepruar në veri të Kosovës, “të cilët paguhen dhe urdhërohen nga Beogradi”.
Qeveria serbe nuk iu përgjigj kërkesave të shumta për koment.
Të tjerët pajtohen me Kurtin. Kearns tha për CNN se trupat britanike të stacionuara në Kosovë kishin gjetur “depo armësh të fshehura në kisha dhe ambulanca nga milicia serbe në veri të Kosovës”.
Pavarësisht kësaj, pjesa më e madhe e përgjigjeve diplomatike është fokusuar në veprimet e Kurtit, për të cilat Kosova ka paguar një çmim të rëndë. Që nga pasojat e zgjedhjeve, Kosova nuk është ftuar në stërvitjet e përbashkëta ushtarake me SHBA-në, është përjashtuar nga projektet evropiane të infrastrukturës dhe është goditur me sanksione që Aleanca Kosovare e Biznesit thotë se mund t’i kushtojnë ekonomisë së saj 500 milionë euro (550 milionë dollarë) deri në fund të këtij viti.
Kearns kritikoi përgjigjen “e balancuar” nga Perëndimi, duke thënë se ajo injoronte shkakun e vërtetë të
telasheve. “Fillimi i krizës ishte ndërhyrja e jashtme e qeverisë serbe në punët e brendshme të Kosovës, ku u tha serbëve të Kosovës që të mos votojnë në zgjedhjet lokale. Kjo është ndërhyrje e huaj”, tha ajo.
Kurti është përpjekur të shpallë sovranitetin e Kosovës kundër forcave dhe ndërhyrjes së huaj dhe dhunës së organizuar, të cilave sipas Mujanoviqit, SHBA-ja dhe BE-ja janë përgjigjur: “Jo. Kjo nuk është e përshtatshme në këto rrethana.”
“Zelensky i Ballkanit”
Duke pasur parasysh mbështetjen e Kosovës në mbështetjen perëndimore, disa kanë frikë se mospajtueshmëria e Kurtit po i frustron aleatët e tij dhe po dobëson vendin e tij. Disa po bëjnë thirrje për një ndryshim të plotë të qëndrimit.
“Ai po përpiqet të jetë Zelensky i Ballkanit”, tha për CNN Shqiprim Arifi, kryetar i rajonit jugor serb të Preshevës. “Ai po përdor në mënyrë retorike dhe në mënyrë populiste argumentimin e shtetit të së drejtës. Ai dëshiron të jetë Zelensky i shqiptarëve.”
Lugina e Preshevës e Serbisë përfaqëson anën tjetër të veriut të Kosovës. Ndërsa veriu i Kosovës është i populluar kryesisht me serbë etnikë në një vend me shumicë shqiptare, Lugina e Preshevës është e populluar kryesisht me shqiptarë etnikë në një vend me shumicë serbe.
Mënyra më e mirë për të përmirësuar situatën, tha Arifi, është që Kurti të bëjë ashtu siç kërkojnë aleatët perëndimorë: Të punohet për të krijuar si “Asociacion të Komunave Serbe” (ASM) në veri të Kosovës.
Kurti është akuzuar se ka penguar zbatimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe, siç parashikohet në Marrëveshjen e Brukselit të vitit 2013 që synon normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet fqinjëve ballkanikë. Sipas marrëveshjes, Serbia mund të krijojë Asociacionin në veri të Kosovës, e cila do të funksiononte nën sistemin ligjor të Kosovës, me policinë kosovare që të mbetet autoriteti i vetëm i zbatimit të ligjit.
Një dekadë më vonë, ky Asociacion nuk është krijuar.
Por ka dyshime nëse kjo zgjidhje – që tani po shtyhet përpara me forcë nga SHBA-ja dhe BE-ja – do të lehtësojë tensionet.
“Më besoni, nuk do të jetë zgjidhja më e mirë,” i tha CNN Dushan, një serb që jeton në komunën e Leposaviqit. “Ndoshta, në dy muajt e parë do të jetë një lehtësim. Ndoshta do të ketë reagime ‘Oh shiko, më në fund morëm diçka’”.
Por do të ishte një agim i rremë. “Nga aspekti ekonomik, jeta jonë nuk do të përmirësohet, por do të jetë më keq”, tha ai, pasi banorët do të duhet të fillojnë të paguajnë për shërbimet dhe taksat që aktualisht mbulon qeveria e Kosovës.
Ekzistojnë gjithashtu shqetësime se Asociacioni i Komunave me Shumicë Serbe mund të nxisë më shumë tensione gjeopolitike.
“Ne nuk e dimë se çfarë do të jenë këto komuna,” tha Kearns. “A do të jetë vetëm që bashkitë lokale të jenë përgjegjëse për ujin, rrymën dhe taksat e tyre? Apo është se ajo do të jetë një Republika Srpska e re? Realiteti është se nuk mendoj se dikush dëshiron një Republika Srpska tjetër”.
Republika Srpska, një nga dy entitetet që përbëhet nga Bosnja dhe Hercegovina, shpalli pavarësinë në vitin 1992 dhe u njoh zyrtarisht sipas Marrëveshjes së Dejtonit të vitit 1995. Në muajt e fundit, presidenti i saj pro-rus Milorad Dodik është përpjekur të hapë rrugën për shkëputjen e saj nga Bosnja .
Në qershor, ligjvënësit e Republika Srpska votuan për pezullimin e vendimeve të gjykatës kushtetuese të Bosnjës, në një lëvizje të përshkruar nga ekspertët si “ndarje ligjore” dhe një shkelje e rëndë e Marrëveshjes së Dejtonit. SHBA-ja e dënoi këtë veprim, duke thënë se kërcënonte sovranitetin e Bosnjës.
“Njerëzit në Prishtinë dhe Kurti e kanë bërë shumë të qartë se në komunat autonome shohin Republikën Srpska të re. Dhe ata nuk shohin në atë model një zgjidhje për Kosovën. Ata shohin një version të ri, një gjeneratë të re të krizës për Kosovën, dhe në fund të fundit rajonit në tërësi”, tha Mujanoviç.
Kali i gabuar?
Gjatë gjithë muajve të fundit të tensioneve, SHBA-ja dhe BE-ja kanë përsëritur vazhdimisht angazhimin e tyre për kauzën e sjelljes së Vuçiqit në krah. Por Serbia ka vepruar krejtësisht kundër këtij drejtimi, duke përfaqësuar atë që Kearns e quajti “një dështim të diplomacisë parandaluese”.
Një episod i dëmshëm erdhi në Ohër të Maqedonisë së Veriut, në mars, kur, pas muajsh negociatash të ndërmjetësuara nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimi Evropian, Serbia dhe Kosova më në fund pranuan një marrëveshje dypalëshe që synonte normalizimin e marrëdhënieve midis dy vendeve. Por, ndërsa kjo u paralajmërua si një përparim, Vuçiqi u largua nga negociatat pa e nënshkruar dokumentin, duke pretenduar në një fjalim televiziv se ai nuk ishte në gjendje ta bënte këtë: “Kam dhimbje torturuese në dorën time të djathtë… ajo dhimbje pritet të vazhdojë për kater vite.”
Një tjetër erdhi kur autoritetet serbe arrestuan tre policë të Kosovës, të cilët pretendonin se ishin “thellë brenda territorit të Serbisë qendrore” dhe përgatiteshin të kryenin “një akt terrorizmi”. Por Kosova këmbënguli se oficerët ishin “rrëmbyer” brenda kufijve të Kosovës dhe se Serbia kishte kryer dhe “akt agresioni”.
SHBA-ja dhe BE-ja ishin të ngadalta për t’iu përgjigjur këtij incidenti. KFOR-i lëshoi një deklaratë 48 orë pasi oficerët u raportuan të zhdukur. SHBA-ja lëshoi një deklaratë tre ditë më vonë, duke pretenduar se arrestimet u kryen me “akuza të rreme”.
Joseph i tha CNN se rrëfimi serb i ngjarjeve ishte i vështirë për t’u besuar – dhe se formulimi i deklaratës së SHBA-së sugjeronte që zyrtarët e tyre gjithashtu nuk po e blinin atë rrëfim. “Nëse SHBA-ja ishte vërtet e pasigurtë nëse policia e Kosovës ndodhej në Serbi, atëherë pse të përdoret një term kaq kategorik [si “i rremë”], i cili parandalon kompetencën dhe gjykimin e gjykatës serbe?”
E megjithatë Serbia nuk u dënua për paraburgimet e policëve. Lirimi i oficerëve u sigurua dy javë më vonë – jo nga aleatët perëndimorë, por nga Viktor Oban.
Pas episodeve të tilla, Joseph i tha CNN-in se qasja “nuk shoh asgjë të keqe” ndaj regjimit të Vuçiqit mund të ketë filluar të plasaritet.
“Pyetja këtu është: Kush në administratën e Bidenit ende beson se Vuçiqi është partner? tha ai, duke vënë në dukje sanksionimin e fundit të Aleksandar Vulinin, drejtorit të shërbimit inteligjent të Serbisë, si dëshmi se administrata e Bidenit “nuk është më rob i frikës dhe iluzionit për Vuçiqin”.
Por nëse kjo përkthehet në një ndryshim të politikës është e paqartë.
Ndërkohë, Vuçiq ka ngritur aksionet. Në përgjigje të sanksionimit të Vulin, Vuçiq ndaloi eksportet e armëve nga Serbia për 30 ditë, duke pretenduar se “gjithçka duhet të përgatitet në rast agresioni kundër Republikës së Serbisë”.
“Ai në thelb thotë ‘ne do të hyjmë në konflikt, duhet të ndalojmë të gjitha eksportet e armëve tani, sepse na duhen për sigurinë tonë kombëtare.’ Ai po kërcënon fjalë për fjalë me luftë. Unë kurrë nuk e kam parë atë kaq të qartë më parë”,tha Ruge nga ECFR.
Dhe mesazhi i presidentit është pranuar nga disa qytetarë serbë. Në ndeshjen e futbollit të Klubit Cervena Zvezda të Beogradit muajin e kaluar, tifozët nacionalistë serbë mbanin një pankartë ku shkruhej “Ushtria të kthehet në Kosovë”. Vuçiqi mori pjesë në ndeshje, sipas mediave lokale.
“Situata është e qartë se kush është ende ngacmuesi i Ballkanit”, tha për CNN Meliza Haradinaj, ish-ministre e Jashtme e Kosovës. Koha do të dëshmojë se ky ‘investim’ për ta qetësuar Serbinë do të shkojë kot./CNN
Shkruan për CNN, Christian Edwards. Përktheu dhe përshtati në shqip: Dukagjini.