Linda Kinstler, autorja e “Eja në këtë gjykatë dhe qaj: Si përfundon Holokausti”, përmes një kolume, të publikuar në The New York Times, na rikujton të kaluarën dhe atë çka po ndodhë tash në Ukrainë.
Për shumë njerëz, Babyn Yar simbolizon tmerrin që i parapriu kryesisht dhomave të gazit, Holokaustit, në të cilin viktimat u qëlluan nga një distancë e afërt. Përpara se nazistët të tërhiqeshin, ata i nxorën kufomat nga lugina dhe i dogjën, një përpjekje për të shkatërruar provat e krimeve të tyre. Eshtrat e viktimave të tyre u shpërndanë në të gjithë tokën, duke u përzier me ajrin, tokën dhe ujërat nëntokësore. Historia e plotë e asaj që u ndodhi atyre mbeti e pa treguar për dekada, e zhytur në ujë dhe e ndaluar nga autoritetet sovjetike.
Në gjashtë vitet e fundit, një grup historianësh, aktivistësh dhe projektuesish kanë punuar për të korrigjuar narrativen dhe për të përkujtuar gjithçka që ndodhi. Ata shpresonin të ndërtonin një sërë muzeumesh në vend, për të nxjerrë përfundimisht në dritë atë që ndodhi në Babyn Yar, për ta bërë kujtimin e tmerreve të tij të njëpasnjëshme të pandashme nga vetë toka.
Lufta aktuale në Ukrainë është kaq e mbingopur me kuptim historik; po shpaloset në tokë që ka përthithur valë pas vale të të vdekurve, ku ushtarët jo gjithmonë duhet të hapin llogore në pyll, sepse të vjetrat kanë mbetur. Në këtë mjedis, ne kapemi pas imazheve dhe ironisë që na kujtojnë se e kaluara është gjithmonë e pranishme, se nuk jemi aq larg rrënimeve të saj. Për disa, mund të jetë një fotografi e ndërtesës madhështore të operës Odesa, e mbushur me thasë rëre dhe e barrikaduar ashtu siç ishte në vitin 1942; për të tjerët, mund të jenë imazhe të ndërtesave të bombarduara ukrainase, të shkatërruara në mënyrën e saktë që ishin gjatë luftës së fundit botërore.
Për mua, është kjo: raketat e drejtuara drejt kullës televizive – raketat e lëshuara për të “denazifikuar” Ukrainën, siç e ka përshkruar presidenti rus qëllimin e operacionit të tij – shkatërruan atë që supozohej të ishte një muze i Holokaustit në Evropën Lindore. Tani, ndërtesa dhe historia që ajo premtoi të tregonte janë dëme kolaterale në një luftë që kërkon të prishë kuptimin historik. Ironi e ironive, shkatërrim pa fund.
Për dy vjet përpara se raketat ruse të fillonin të binin shi mbi Kiev, Maksym Rokmaniko, drejtori i Qendrës për Teknologjitë Hapësinore me bazë në Kiev, kishte studiuar, hartuar dhe modeluar forenzikisht zonën, me mbështetjen e Qendrës Përkujtimore të Holokaustit Babyn Yar, rreth luginës të përpiqet të kuptojë historitë komplekse dhe të mbivendosura të territorit. Dritarja e zyrës së tij në Kiev, ku e vizitova në shtator, i dha atij një pamje të përsosur të kullës televizive që Rusia synonte në fillim të marsit.
Në kohë paqeje, ai kishte parë çdo ditë peizazhin që ai dhe ekipi i tij po studionin. Ne pimë çaj dhe ndamë ëmbëlsira ndërsa ai dhe kolegët e tij më treguan se si po punonin për të rindërtuar disa nga mizoritë më të këqija të Luftës së Dytë Botërore.
Më 25 shkurt, një ditë pasi filloi pushtimi në shkallë të gjerë, z.Rokmaniko u largua nga Kievi me familjen e tij, duke vozitur mes tingujve të sirenave të sulmit ajror dhe shpërthimeve. Ata u strehuan në malet Karpate me kolegët nga Qendra Përkujtimore e Holokaustit në Babyn Yar, të cilët po punonin gjithashtu për të përkujtuar atë që kishte ndodhur në Babyn Yar, dhe filluan të bënin bilanc të gjithçkaje që kishin humbur.
Rreth asaj kohe, Eyal Weizman, kreu i grupit kërkimor me bazë në Londër, Forensic Architecture, kontaktoi me z.Rokmaniko për të parë nëse ai ishte mirë. Dy burrat kishin korresponduar si kolegë, pasi zoti Rokmaniko kërkoi të bazohej në teknikat e Arkitekturës Forenzike. Të dy kryesojnë institutet e angazhuara në mbledhjen, analizën dhe rindërtimin e provave të krimeve të luftës, por ndërkohë që z.Rokmaniko bëri paraqitjen në organet juridike ndërkombëtare.
“Është i njëjti lloj pune, por ka një shpejtësi të ndryshme, një teksturë të ndryshme, një lloj tjetër media me të cilën duhet të punoni,” z.Weizman, profesor i kulturave hapësinore dhe vizuale në Goldsmiths, Universiteti i Londrës, më tha kohët e fundit. Ata filluan të diskutojnë se si z.Rokmaniko dhe ekipi i tij mund të kalonin nga puna për krimet e luftës nga Lufta e Dytë Botërore në dokumentimin e krimeve që shpaloseshin para syve të tij në të gjithë Ukrainën. Dy burrat dhe organizatat kërkimore që ata drejtojnë kanë bashkëpunuar në një projekt të ri, të publikuar javën e kaluar, duke hetuar goditjen në Babyn Yar. Ata tani po punojnë së bashku për të filluar mbledhjen e provave në vende të tjera në Ukrainë.
Zoti Rokmaniko ishte në mal kur raketat goditën antenën e televizorit, atë që ai e shikonte nga dritarja në një ditë të zakonshme pune.
Një kompleks sportiv, i cili ishte caktuar të bëhej muze i Holokaustit, u dëmtua rëndë; nga përplasja kanë shpërthyer xhamat e strukturave të tjera. Kolegët me të cilët ishte strehuar z.Rokomaniko kishin punuar gjithashtu në Babyn Yar; së bashku, ata panë me tmerr ndërsa reagimet ndaj sulmit filluan të përhapeshin në internet.
Në Twitter, Presidenti i Ukrainës, Volodymyr Zelensky, shkroi se greva ilustron dështimin e botës për të parandaluar përsëritjen e mizorive gjenocidale. “Për botën: Çfarë kuptimi ka të thuash ‘kurrë më’ për 80 vjet, nëse bota qëndron e heshtur kur një bombë bie në të njëjtin vend të Babyn Yar?,” ai shkroi “Historia po përsëritet…”
“Çdo qytet këtu ka Babyn Yar-in e tij,” më kanë thënë ukrainasit vazhdimisht në vitet e mia të raportimit nga vendi. Fushat e vrasjes ku nazistët qëlluan civilët hebrenj, ndonjëherë me ndihmën e bashkëpunëtorëve vendas, janë të mbushura. Raketat ruse që kanë rënë në të gjithë Ukrainën për 110 ditët e fundit, duke vrarë civilë dhe duke shkatërruar qytete, kanë ekspozuar plagë të vjetra historike, mezi të shëruara.
Të shtunën, e 26 marsit, Ministria e Mbrojtjes e Ukrainës njoftoi se një sulm me raketë ruse kishte goditur drejtpërdrejt një memorial hebre në një luginë të quajtur Drobytsky Yar, jashtë Kharkiv, ku rreth 15 mijë hebrenj u vranë në vitin 1941. “Nazistët janë kthyer”, tha ministria në një postim në Twitter.
Në një fjalim televiziv në fund të shkurtit, Presidenti rus Vladimir Putin njoftoi se qëllimi i luftës së tij është “çmilitarizimi dhe denazifikimi i Ukrainës”, për të mbrojtur rusishtfolësit nga persekutimi i supozuar. Është lloji i justifikimit cinik që ne kemi pritur nga regjimi i tij cinik – një trillim i përshtatur për të shfrytëzuar pikat historike të presionit, i krijuar për të provokuar dhe ngatërruar. Duke përdorur këto fjalë, zoti Putin e cilësoi sulmin e tij ndaj Ukrainës si një betejë pasardhëse e Luftës së Dytë Botërore, një luftë për të “çliruar” edhe një herë Kievin.
Ndërkohë, ukrainasit kanë filluar t’i quajnë ushtarët rusë “rashistë”, një neologjizëm që, siç shkruan historiani Timothy Snyder, do të thotë diçka si “fashistë rusë”, por nënkupton shumë më tepër. Është një term që nënvizon faktin se trupat ruse po kryejnë të njëjtat krime për të cilat, në shumë raste, gjyshërit e tyre luftuan për t’i dhënë fund. Komandantët e tyre pretendojnë se po parandalojnë gjenocidin, ndërsa ushtarët e tyre janë të angazhuar në kryerjen e një gjenocidi; po shkatërrojnë të njëjtat qytete që çliruan paraardhësit e tyre. Dhe, zyrtarët ukrainas kanë thënë, ata po bëjnë ç’mos për të mbuluar provat gjatë rrugës.
“Nuk mendoj se ukrainasit kanë shumë dyshime se qëllimi i këtij operacioni është gjenocidi,” më tha zoti Rokmaniko. Ai kishte ardhur për të parë postimin e z.Zelensky në Twitter si një paralajmërim profetik. Sulmi me raketa goditi antenën televizive të Kievit në ditët e para të luftës, përpara se Mariupoli të rrethohej, pra të rrethohej plotësisht, përpara se qytetarët e tij të detyroheshin të varrosnin fqinjët dhe të afërmit e tyre në varre masive të improvizuara, përpara se lufta të hynte në fazën e saj të zymtë dhe të rëndë, në të cilën thuhet se vdesin çdo ditë më shumë se 100 ushtarë ukrainas.
Z.Rokmaniko ka mësuar se ushtarët rusë kishin konfiskuar kartat SIM të njerëzve në Bucha dhe i kishin detyruar të fshinin skedarët e medias që do të dëshmonin për krimet e luftës të kryera atje.
Duhen sekonda për të pretenduar se po kryhet një gjenocid, por mund të duhen dekada për ta provuar atë në një forum ligjor. Nëse lufta në Ukrainë është me të vërtetë një gjenocid apo jo, do të diskutohet për shumë vite në vijim, fillimisht nga studiuesit ligjorë dhe më pas nga historianët. Ata do të mobilizojnë logjikat e veçanta të fushave të tyre për t’u përpjekur t’i përgjigjen kësaj pyetjeje të tmerrshme, dhe megjithatë ata mund të mos pajtohen.
“Ligji shpesh nuk mund të marrë si të mirëqenë atë që në histori do të konsiderohej si njohuri e zakonshme,” shkruan historiani Richard J. Evans. “Në dënimin e një vrasësi, ligji nuk ka nevojë të provojë se ai ka kryer një mijë vrasje, nëse mund të provojë se ka kryer njëqind. Kështu, qëllimet e përcaktuara me kujdes dhe të kufizuara të një gjyqi shpesh dështojnë të kënaqin përgjegjësinë më të gjerë të historisë.”
Ligji mund të funksionojë vetëm me prova që janë ruajtur. Nuk mund të vendosë gjykime bazuar në atë që është fshirë. Dhe ne nuk mund të dimë kurrë se sa shumë ka humbur, sa skedarë inkriminues janë fshirë nga celularët e konfiskuar, sa histori janë heshtur tani.
Gjenocidi është një krim mohimi. Nuk është thjesht vrasje masive e një populli; është edhe fshirja sistematike e historisë dhe kulturës së tyre, bombardimi i arkivave, djegia e veprave të artit. Gjenocidi bën gjithçka që mundet për t’i privuar viktimat e tij nga drejtësia. Ajo gëlltit dëshminë në momentin që shqiptohet dhe përpiqet ta mobilizojë atë për qëllime të mohimit. Kjo është ajo që forcat ruse kanë bërë në të gjithë Ukrainën.
Historia na tregon se sa shpejt mund të shpaloset mohimi: Në Babyn Yar gjatë Luftës së Dytë Botërore, mohimi filloi menjëherë pas vrasjeve.
Kur trupat sovjetike mbërritën në vend, ata dokumentuan aq sa mundën; ata sollën gazetarë amerikanë në vend, fotografuan dhe intervistuan dëshmitarë për qëllime të gjykimeve të ardhshme. Ishte një jurist sovjetik hebre, Aron Trainin, i cili doli me kategorinë e “krimeve kundër paqes”, për të cilat nazistët do të gjykoheshin.
Dhe më pas, pas gjyqeve, sovjetikët varrosën atë që ndodhi në Babyn Yar, fjalë për fjalë dhe metaforikisht. Ata rrafshuan vendin dhe ndaluan të mbijetuarit të mblidheshin atje. Në vitin 1968 filloi ndërtimi i kullës televizive, e cila do të bëhej struktura më e lartë në Ukrainë.
Autoritetet ndaluan përmbledhjet e dëshmive, poezive dhe madje edhe një simfonie të famshme të kompozuar për nder të të vdekurve, nga frika se çdo shprehje e solidaritetit hebre do të kërcënonte identitetin kolektiv sovjetik.
Kjo është ajo që z. Rokmaniko dhe kolegët e tij, organizatorë të asaj që do të ishte një kompleks i ri muzeor në Babyn Yar, e quajnë “harresa sovjetike” e zonës, një harresë që filloi të zbutet vetëm pas vitit 1991, kur procesi i llogarisë me historia u bë një pjesë e rëndësishme e riintegrimit gradual të Ukrainës me Evropën.
Organizatorët do të ndërtonin një muze për të dokumentuar harresën sovjetike pranë luginës së vjetër, por tani puna e tyre është shtyrë për një kohë të pacaktuar, fondet e tyre të mbetura janë devijuar për të paguar për ambulancat ushtarake dhe ndihmën civile.
Pas gjithë këtyre viteve, historia dhe kompleksiteti i Holokaustit në Evropën Lindore ende nuk janë kuptuar gjerësisht. Kjo është një nga arsyet që pikat e bisedimeve të Kremlinit mund të marrin vend. Rreziku është se pas kësaj lufte, kjo histori do të bëhet edhe më e vështirë për t’u treguar.
Por ne nuk jemi pa mjete për të luftuar këto forma të zhdukjes. Z.Rokmaniko dhe z. Weizman janë të specializuar në punën e mundimshme teknike të mbledhjes së të dhënave mjeko-ligjore dhe rindërtimit hapësinor, në “punën shumë të kujdesshme, të ngadaltë, analitike për të treguar se çfarë është çfarë”, siç tha z. Weizman.
Pas goditjeve në antenën televizive, ata vendosën të fillonin një projekt bashkëpunues dhe të mblidhnin prova mbi sulmet ajrore, bombardimet dhe sulmet e tjera në vende me rëndësi urbane dhe historike për të hedhur dritë mbi trashëgiminë e Ukrainës, realitetin e luftës dhe për t’u përpjekur të të ruajë të dhënat e tij dhe – ata shpresojnë – të kontribuojë me gjetje faktike në gjyqet që do të vijnë.
Si me të gjitha hetimet, koha është thelbësore. Pasi provat të shkatërrohen ose të ngatërrohen, ato nuk mund të rikthehen lehtësisht. U deshën 80 vjet për të zbuluar të vërtetën e asaj që ndodhi në Babyn Yar: Z.Rokmaniko ishte i pari që zbuloi kreshtën e veçantë që viktimat ecën për të arritur në vendin e vrasjes. “Ishte fjalë për fjalë e vështirë për të rindërtuar atë që ndodhi,” tha z.Rokmaniko. “Ndërsa mendoj se tani është mjaft e lehtë të shohësh se çfarë ka ndodhur, t’i bësh njerëzit ta shikojnë atë,” tha ai, mund të jetë shumë më e vështirë që njerëzit të bien dakord për atë që shohin.
Sot, lufta zhvillohet në terren dhe gjithashtu në një mjedis mediatik me shpejtësi të lartë, ku një numër i madh dokumentesh dëshmon për atë që po ndodh, shpesh pasi krimet janë në vazhdim. “Kur gjërat qarkullojnë në internet, ato mbi-rinterpretohen”, tha z.Weizman. “Shpesh vijnë pa kohë. Ata vijnë pa të dhëna virtuale.”
Rindërtimet mjeko-ligjore i lejojnë studiuesit të ndërpresin këtë mbingopje, të tregojnë saktësisht se ku ranë raketat dhe të përpiqen të gjejnë civilët që ata vranë, për të ndërtuar një rrëfim të qëndrueshëm të ngjarjes. Metoda e kësaj pune tenton të zbulojë lidhje të padukshme më parë: “Ky proces të mëson gjëra”, më tha z.Rokmaniko. “Sapo filloni të modeloni, filloni të vini re gjëra: Ku është thyer gardhi? Ku digjet ndërtesa?”
Gjithashtu ndihmon në lidhjen e së tashmes me të kaluarën, për të treguar se si katastrofat e gjeneratave të mëparshme strukturojnë fjalë për fjalë terrenin mbi të cilin shpaloset e sotmja. Trupat e të vrarëve në sulmin e kullës televizive, për shembull, tani janë të afërm jo vetëm me dhjetëra mijëra të vrarë atje gjatë Luftës së Dytë Botërore, por edhe me të gjithë ata që u varrosën atje në shekujt më parë: nën krateret shtrihen eshtrat. të një varreze të shekullit të 19-të, ku dikur u prehën hebrenjtë, myslimanët, karaitët e Krimesë dhe ortodoksë rusë nga Kievi.
“Unë mendoj se pyetja më e thellë është, ‘Si lidhemi me këto ngjarje? Çfarë kuptimi kanë për ne? Çfarë kuptimi kanë ata për të tjerët? Si ka ndryshuar kjo në fakt jetën dhe mirëqenien e njerëzve?’ Kjo nuk është diçka që mund të trajtohet përfundimisht në gjuhën analitike, mjekoligjore,” tha Nick Axel, një arkitekt dhe anëtar i Qendrës Përkujtimore të Holokaustit Babyn Yar, i cili kishte drejtuar një konkurs projektimi për Babyn Yar.
Por puna rindërtuese në të cilën janë angazhuar kolegët e tij, tha ai, është megjithatë “një pikënisje absolutisht thelbësore për procesin më të çrregullt, por në fund të fundit më kuptimplotë të llogaridhënies me faktin e këtyre ngjarjeve. Me faktin e çështjes, me faktin se këto gjëra kanë ndodhur në të vërtetë.”
Të gjitha luftërat bëhen së pari në terren dhe në perceptimin publik dhe së dyti në gjykata dhe në histori. Z.Weizman dhe z.Rokmaniko shpresojnë se puna e tyre do të ndërhyjë në të dy fazat. Ata tashmë po bashkëpunojnë me Qendrën Evropiane për të Drejtat Kushtetuese dhe të Njeriut për të paraqitur një rast mbi goditjet e kullës televizive dhe kanë filluar hetimin e sulmit në teatrin e Mariupolit.
Sulmi pranë Babyn Yar, shpjegoi zoti Weizman, është e dukshme sepse “fakti që ishte kundër një rrjeti mediatik lidhet drejtpërdrejt me të gjithë pikën që ne po përpiqemi të themi – se kjo luftë ka të bëjë me krijimin e mesazheve dhe rezonancën me faktet historike”, tha ai. Gazetarët në Kiev raportuan se sulmi ndërpreu përkohësisht transmetimet e lajmeve ukrainase dhe se autoritetet po përgatisnin mënyra alternative për shpërndarjen e burimeve të lajmeve ukrainase. Në zonat tani nën kontrollin rus, mediat ruse janë burimi i vetëm i lajmeve që transmetohen publikisht.
Një pjesë e asaj që synojnë të bëjnë z.Weizman dhe z.Rokmaniko është të identifikojnë modelet në sulmin e Rusisë për të vërtetuar se mizoritë që po kryhen në Ukrainë janë “sistematike dhe të përhapura”, siç shpjegoi z.Weizman. “Në momentin që mund të krijoni ‘sistematike dhe të përhapura’, përgjegjësia shkon lart në zinxhirin komandues.
Akuzat e para për krime lufte kundër ushtarëve rusë u ngritën nga prokurorët ukrainas në fund të prillit. Këto synojnë 10 individë nga Brigada e 64-të e Gardës së Veçantë të Pushkës Motorike, personel të nivelit të ulët që akuzohen për keqtrajtim të civilëve në Bucha, ku ukrainasit thonë se zbuluan trupat e më shumë se 400 civilëve pasi trupat ruse u tërhoqën nga zona. (Moska ka thënë se pretendimet se trupat e saj kanë kryer krime lufte janë “lajme të rreme”.)
Është bërë një nga rastet më të dukshme të brutalitetit rus. Në fund të majit, ushtari i parë rus që doli në gjyq u dënua me burgim të përjetshëm për vrasjen e një 62-vjeçari ukrainas. Në të njëjtën ditë të dënimit të tij, lideri i Republikës Popullore separatiste të Donetskut njoftoi se ushtarët ukrainas të kapur nga kompleksi i çelikut Azovstal ishin në territorin e tij dhe se ata do t’i nënshtroheshin një “gjykate ndërkombëtare”. Javën e kaluar, një gjykatë separatiste dënoi me vdekje tre luftëtarë të huaj që ishin bashkuar me ushtrinë ukrainase me pushkatim.
Pasi forcat ukrainase rimorën Buçën, prokurorët dhe specialistët e mjekësisë ligjore ishin në gjendje të arrinin dokumentonin shkallën e shkatërrimit, diçka që mund të mos jenë në gjendje ta bëjnë në territoret që mbeten nën kontrollin rus. (Në Mariupol, autoritetet ruse kanë hetuesit e tyre që hetojnë qytetin). E vetmja gjë që është e sigurt është se do të ketë më shumë akuza – Prokurori i Përgjithshëm i Ukrainës njoftoi më 31 maj se rreth 80 ndjekje penale të ushtarëve rusë tashmë janë duke u zhvilluar – dhe avokatët shpresojnë se një ditë mund të shohim një gjykatë speciale të ngjashme me Tribunalin Ushtarak Ndërkombëtar në Nuremberg për komandën e lartë ruse.
Siç ka theksuar historiania Francine Hirsch, si rusët ashtu edhe ukrainasit shikojnë prapa në Nuremberg, por po marrin mësime dramatike të ndryshme nga shembulli i tij.
Ndërsa fillojnë më shumë gjyqe, do të ketë jehonë të mëtejshme të së shkuarës. Gjyqi i parë publik për krimet e luftës ndaj nazistëve u krye nga autoritetet sovjetike në qytetin e Kharkiv në vitin 1943, në teatrin e dramës së qytetit. Sot, ukrainasit po bëjnë thirrje për një gjykatë të re në Kharkiv, një “Nurnberg 2022”. Këto fjalë qarkullojnë si hashtags në internet, apel për një drejtësi që pritet të vije.