A është tharja e lumenjve një paralajmërim për të nesërmen e Evropës?

Përgjatë lumit Danub, i cili gjarpëron rrugën e tij për 1,800 milje (2,898 km) nga Pylli i Zi në Gjermani në Detin e Zi në Rumani, shumë qytete si porti i vogël rumun i Zimnicea në kufirin bullgar varen nga rruga ujore për jetesën e tyre.

Por thatësira epike e kësaj vere dhe temperaturat e larta historike, tani në muajin e pestë rraskapitës, kanë varfëruar Danubin dikur të fuqishëm, duke përmbysur gjithçka që banorët e Zimnicea, punëtorët e portit, fermerët, industria e anijeve, peshkatarët, pronarët e restoranteve dhe familjet  kishin për breza të cilët llogariten për të mbajtur veten.

Asnjëherë në kujtesën e gjallë lumi nuk ka qenë kaq i ulët, me zona të mëdha të pjesës së poshtme të lumit të plasaritur nga balta, të ekspozuara përgjatë brigjeve të Zimnicea-s, molusqet e vdekura dëshmi e numrit shkatërrues të jetës lumore.

Me Danubin që rrjedh me më pak se gjysmën e vëllimit të tij të zakonshëm veror, dhjetëra maune mallrash qëndrojnë të palëvizshme në portin e Zimnicea, duke pritur një kthesë për të përdorur kanalin e vetëm të thellë për kalim. Vendasit po mbledhin ujin e pakët të shiut për ta përdorur për qëllime shtëpiake në mënyrë që të kursejnë ujin e pijshëm nga Danubi për pije. Ndërsa fëmijët luajnë përgjatë plazheve të reja të bregdetit.

Ashtu si gjetkë përgjatë Danubit  dhe në të vërtetë në pjesën më të madhe të Evropës këtë verë ekipet e gërmimit të emergjencës janë thirrur për të thelluar rrugën e lumit, për të thyer bllokimin e ngarkesave. Megjithatë, transportet e drithit që burojnë nga Ukraina  me shumë nga portet e saj të Detit të Zi të kontrolluara nga Rusia, Danubi paraqet një rrugë alternative për vendin e shkatërruar nga lufta që për të eksportuar mallra ushqimore.

Në të gjithë Rumaninë jugore, pjesa më e madhe e së cilës mbështetet në Danub për ujë të pijshëm të freskët, qindra fshatra po racionojnë furnizimin me ujë dhe po kufizojnë ujitjen e tokave bujqësore në të cilat mbështetet Evropa për misër, drithëra, lulediell dhe perime. Anijet e lundrimit që zakonisht transportojnë turistët përgjatë rrugës ikonike ujore janë ankoruar. Në gjashtë muajt e parë të vitit 2022, ndërmarrja hidroenergjetike e Rumanisë Hidroelectrica prodhoi një të tretën më pak energji elektrike sesa prodhon zakonisht. Dhe fermerët rumunë të grurit thonë se thatësira u ka kushtuar atyre një të pestën e korrave të tyre. Rumania është një nga prodhuesit më të mëdhenj të grurit në Evropë dhe aq më i rëndësishëm për tregun ndërkombëtar në dritën e bllokimit nga Rusia të shumicës së eksporteve të grurit të Ukrainës.

“Në qytetet lart e poshtë Danubit, thatësira dhe ndryshimet klimatike marrin një kuptim ekzistencial,” shpjegon Nick Thorpe, autor i Danubit.

Gati  dy të tretat  e Evropës kanë vuajtur kushtet e thatësirës këtë vit  periudha më e keqe e thatësisë  në 500 vjet – dhe shkencëtarët thonë se ngrohja globale ka luajtur një rol të madh në krizë. Vala e të nxehtit ka shkaktuar kërdi në  shumë rrugë të mëdha e të vogla, nga Loire në Rhine, me efekte të gjera për furnizimin me ushqime, tregtinë, aksesin në ujë, sistemet e energjisë dhe ekologjinë e Evropës.

Dhe shkencëtarët paralajmërojnë se nëse verat e nxehta dhe të thata bëhen një trend afatgjatë, disa nga këto rrugë ujore mund të mos rikuperohen kurrë.

Përgjatë Rhine, maune që transportojnë qymyr, naftë dhe mallra që furnizojnë miliona njerëz janë hedhur në rrugë. Deri në korrik, nivelet e ujit në Po të Italisë ishin aq të ulëta sa qeveria  shpalli gjendjen e jashtëzakonshme në Italinë veriore, ku fusha të mëdha me të mbjella u braktisën. Në Francë, ujërat e ngrohura të Rhône dhe Garonne ishin më pak efektive në ftohjen e sistemeve të termocentraleve bërthamore, duke detyruar shumë centrale të shkurtojnë prodhimin. Dhe qindra degë të lumenjve më të mëdhenj janë në gjendje edhe më të keqe nga kjo mungesë ujore.

Në fillim të gushtit, kryeministrja e Francës, Élisabeth Borne, tha se Franca është në mes të “thapësirës më të rëndë” që vendi ka përjetuar ndonjëherë, e cila ka gërryer aq shumë lumenjtë  përfshirë Loire, Doubs, Dordogne dhe Garonne. Madje qindra komuna tani kërkojnë që uji i pijshëm të shpërndahet me kamion.

“Ky vit është i jashtëzakonshëm për sa i përket intensitetit dhe kohëzgjatjes së thatësirës, dhe megjithatë është normalja e re,” thotë Karsten Rinke nga Qendra gjermane Helmholtz për Kërkime Mjedisore (UFZ).

“Ka një deficit të madh uji në peizazhin e Evropës, i cili po përkeqësohet çdo vit që nuk rimbushet”, shtoi ajo.

Rinke thotë se kushtet e thatësirës në katër nga pesë vitet e fundit kanë konsumuar ujërat nëntokësore, kanë tkurrur më tej akullnajat që ushqejnë lumenjtë dhe kanë transformuar peizazhin që ka ushqyer prej kohësh komunitetet dhe ekosistemet.

“Ndoshta më alarmuesja këtë vit është shtrirja e niveleve të ulëta të ujit në të gjithë pellgun e Danubit, nga Bavaria në Detin e Zi,” thotë Thomas Hein nga Universiteti i Burimeve Natyrore dhe Shkencave të Jetës në Vjenë.

Pellgu mbulon më shumë se 800,000 km katror (300,000 milje katrore) dhe përfshin 19 vende –  10 % të Evropës kontinentale.

Në Danub, lumi është aq i ulët në Novi Sad (qyteti i dytë më i madh i Serbisë), saqë njerëzit mund të kalojnë nëpër të diçka që edhe qytetarët më të vjetër të qytetit nuk e kanë parë kurrë më parë. Skela të tëra dhe anijet e tyre janë bllokuar në shtratin e lumit të tharë, me ishuj të paparë më parë tani të mbushur me ujërat e cekëta. Fermerët nga rajonet e pasura bujqësore përreth Novi Sadit kanë kërkuar që qeveria të shpallë një gjendje të jashtëzakonshme. Dhe një simbol i zymtë nga e kaluara është shfaqur: dhjetëra anije luftarake të fundosura që disa ende mbajnë municion të vërtetë, tani janë të dukshme në lumin e pakësuar pranë qytetit të Prahovo, Serbi, në rrjedhën e poshtme të Novi Sadit.

Thatësira po merr një taksë të madhe në tregti: rrugët ujore të Evropës transportojnë rreth një ton mallra në vit për çdo banor të BE-së dhe kontribuojnë, vetëm për sa i përket transportit, afërsisht 80 miliardë dollarë në ekonomi. Rhine u dobësua aq shumë sa shufrat masive të rërës shpërthejnë në mes, duke i bërë ata plotësisht të paaftë për të transportuar qymyr, naftë dhe mallra në qytetet industriale të Luginës së Ruhrit të Gjermanisë.

Qymyri dhe karburanti që udhëtojnë në Rhine dhe lumenj të tjerë janë veçanërisht jetik në dritën e embargove të Rusisë ndaj gazit dhe qymyrit. Dhe ndërprerjet në termocentralet bërthamore të Francës për shkak të mungesës së ujit ftohës kanë kontribuar në rritjen e çmimit të energjisë elektrike franceze, e cila ka arritur në 900 euro për megavat orë, më shumë se 10 herë më shumë se çmimi i vitit të kaluar.

Shkencëtarët thonë se kostoja ekonomike e shkatërrimit të lumenjve është vetëm një pjesë e problemit. Sa më pak ujë në sistemin e ujit në tërësi, shpjegon Gabriel Singer, ekolog në Universitetin e Innsbruck, Austri, aq më pak hollim për kripërat dhe aq më ngadalë rrjedh një lumë. Kjo çon në përmbajtje më të lartë të kripës dhe temperatura më të larta të ujit, të cilat mund të jenë vdekjeprurëse për shumë lloje të jetës lumore, si salmoni i Danubit, barbela dhe grija evropiane, ndër shumë të tjera.

Temperaturat më të larta ushqejnë gjithashtu lulëzimin e algave, shpjegon Singer, të cilat mund të jenë toksike për sistemet e lumenjve. Kjo është ajo që ka ndodhur në disa lumenj gjermanë, duke përfshirë Moselle dhe Neckar, si dhe ndoshta në lumin Oder, ku në mes të gushtit më shumë se 100 tonë metrikë peshk të ngordhur – mes tyre purtekë, mustak, pike, dhe asp – u hodh në brigjet e saj brenda një jave. (Ekspertët aktualisht po hetojnë shkakun e vdekjes.)

Shkencëtarët theksojnë se ndërsa gjendja e vështirë e lumenjve të mëdhenj të Evropës ka rrëmbyer titujt e lajmeve, janë lumenjtë më të vegjël ata që vuajnë në mënyrë disproporcionale.

“Shumë prej tyre janë tharë plotësisht, nuk ka mbetur asnjë pikë ujë,” thotë Rinke.

“Kur kjo ndodh, ata humbasin të gjithë komunitetin e tyre të biodiversitetit, përgjithmonë. Ai nuk do të kthehet vetëm herën tjetër që të bjerë shi”, shtoi Rinke.

Shkencëtarët thonë se mijëvjeçarët e veprimtarisë inxhinierike dhe njerëzore përgjatë lumenjve të Evropës kanë luajtur gjithashtu një rol. Ngritja e lumenjve dikur të egër, shpyllëzimi, bllokimi i digave, ndotja industriale, shkarkimet e ujërave të zeza dhe uzurpimi i brigjeve dhe ligatinave nga bujqësia i kanë bërë lumenjtë e Evropës edhe më të ndjeshëm ndaj valëve të nxehtësisë dhe kushteve të ulëta të ujit, si dhe përmbytjeve.

“Të gjitha sistemet tona lumore janë shumë të fragmentuara dhe të cenueshme,” thotë Singer, duke nënvizuar se ndërsa Danubi i poshtëm është i rrënuar nga thatësira, Danubi i sipërm në Gjermani dhe Austri mund të rrezikohet nga  përmbytjet, siç ndodhi në mënyrë kaq spektakolare korrikun e kaluar në Rhine. Vendet kufitare të Gjermanisë dhe Belgjikës, problemi themelor, thotë ai, është në thelb i njëjti paaftësia e lumenjve dhe pellgjeve të lumenjve shumë të modifikuar për të mbajtur ujë për periudha më të gjata kohore. “Ekosistemet e shëndetshme natyrore funksionojnë si një sfungjer që jep dhe merr ujë, por tonat e kanë humbur këtë aftësi”, potencon ai.

Christian Griebler, një limnolog në Universitetin e Vjenës, shpjegon se “Ne humbasim sasi të mëdha uji sepse shiu nuk mund të depërtojë në sipërfaqe të mbyllura dhe shiu i madh pas një thatësire nuk depërton në tokat e thata. Përmbytja sipërfaqësore shkon në lumenj të kanalizuar dhe me rrjedhje të shpejtë. vështirë se komunikojnë me akuiferët përreth”.

Kështu, reagimi refleks i autoriteteve – domethënë për të gërmuar më thellë – nuk e adreson problemin thelbësor, thonë Singer dhe Griebler për BBC-në. Në fakt, e përkeqëson atë.

Zgjidhja e krizës që po shpaloset këtë verë përgjatë lumenjve të Evropës sigurisht që do të përfshijë përpjekjen afatgjatë për ngadalësimin e ngrohjes globale. Në afat të shkurtër, shkencëtarët thonë se qeveritë duhet të trajtojnë faktorë të tjerë që theksojnë rrugët ujore të kontinentit, duke përfshirë zbatimin e mbrojtjeve më të forta të ligatinave.