I përbërë nga një degë politike dhe një degë e armatosur (brigadat Izz al-Din-al-Qassam), Hamasi lindi në vitin 1987, në kontekstin e asaj që quhet intifada e parë (intifada në kontekstin palestinez, do të thotë një kryengritje civile), ose “lufta e gurëve”. Ndërsa trazirat e të rinjve palestinezë në territoret e pushtuara po shtypen ashpër nga ushtria izraelite, një grup i ri nacionalist dhe islamik po formohet. “Hamas” është një akronim që do të thotë “Lëvizja e rezistencës islame”.
Organizata u krijua në Gaza nga Sheikh Ahmed Yassine, Abdel Aziz al-Rantissi dhe Mohammed Taha, tri figura nga dega palestineze e Vëllazërisë Myslimane, vëllazëria islamike egjiptiane e themeluar nga Hassan el-Banna në vitin 1928. I vëmendshëm ndaj situatës palestineze, Vëllezërit synojnë të ideologjizojnë revoltën aktuale në kuptimin e Islamit politik. I takon Hamasit të mbikëqyrë luftën dhe të përfitojë prej saj. Përkrahësi i luftës së armatosur dhe luftës së shenjtë (xhihadit) kundër Izraelit, Hamasit, i cili paraqitet si një rival de facto i Organizatës për Çlirimin e Palestinës (PLO) të Jaser Arafatit, mjaft laik dhe “i majtë”, përcakton parimet e tij kryesore në një statut, botuar në 1988.
1988-2005: Islamizëm, nacionalizëm, antisemitizëm. Ideologjia radikale e një lëvizjeje që kërkon hegjemoninë
Dy nenet e para të kartës së vitit 1988 e vendosin drejtpërdrejt Hamasin brenda ideologjisë islamike të Vëllazërisë Myslimane. “Islami është rregulli i tij i jetës; ai tërheq idetë e tij, konceptet e tij si dhe këndvështrimet e tij për universin, për jetën dhe për njeriun; është ai që ai mbështetet për të gjykuar të gjitha praktikat e tij dhe është prej tij që ai nxjerr indikacionet e Rrugës së Drejtë në të cilën do të vendosë hapat e tij”, specifikon neni i parë, ndërsa i dyti tregon se ai përbën “një nga krahët e Vëllazërisë Myslimane në Palestinë”. Hamasi mbron krijimin e një shteti islamik të qeverisur nga ligji i Sheriatit në të gjithë territorin e ish Palestinës së Detyrueshme, nga Mesdheu deri në lumin Jordan dhe, për rrjedhojë, shkatërrimin e shtetit të Izraelit. Për ta arritur këtë, përdorimi i xhihadit dhe lufta e armatosur është konceptuar si mjeti i vetëm adekuat dhe legjitim: “Allahu është qëllimi i tij, profeti është modeli i tij, Kurani është kushtetuta e tij, xhihadi është rruga e tij dhe vdekja në rrugën e Zotit është qëllimi” (neni tetë), dhe “nuk do të ketë zgjidhje për çështjen palestineze përveçse nëpërmjet xhihadit. Sa për nisma, propozime dhe konferenca të tjera ndërkombëtare, këto janë vetëm humbje kohe dhe aktivitete të kota” (neni 13). Kjo thuhet ndërsa në të njëjtin vit PLO, e cila njohu të drejtën e Izraelit për të jetuar “në paqe dhe siguri” dhe deklaroi heqjen dorë të plotë nga terrorizmi, gradualisht do të njihet si partneri palestinez në negociatat për zgjidhjen e konfliktit me Izraelin.
Pavarësisht nga lidhjet e tij me Vëllazërinë Egjiptiane, Hamasi, ndryshe nga organizatat ndërkombëtare të xhihadit si Al-Kaeda, të themeluara në të njëjtin vit, synon të përqendrojë aktivitetet e tij në Palestinë – gjë që nuk e pengon, përkundrazi, që myslimanët e huaj të mund t’i shtojnë asaj.
Edhe nëse Islamizmi është boshti qendror, në themel të tij qëndron një nacionalizëm i fortë, i mbështetur nga njëfarë antisemitizmi dhe antiperëndimi. Neni i katërmbëdhjetë i Kartës specifikon “tre rrathë” rreth të cilëve sillet çlirimi i Palestinës, i konceptuar nga Hamasi: “Rrethi palestinez, rrethi arab dhe rrethi islamik.
»Ideja është që kauza e palestinezëve kryqëzohet me atë të vendeve arabe që i nënshtrohen zgjedhës së një Perëndimi të laicizuar dhe kolonialist, si dhe të Islamit – Jerusalemit, ku ndodhet xhamia al-Aksa, duke qenë një nga tre qytetet e shenjta të kësaj feje. Në këtë këndvështrim, “lirimi i tij është një detyrim fetar individual që i takon çdo myslimani kudo që ai ndodhet”. Perëndimi është vënë në të njëjtin nivel me Sionizmin. Në përputhje me një traditë që vdes fort në Islamin politik, e ilustruar veçanërisht nga aleanca e el-Banna me Hadj Amin al-Husseini, Myftiu i Madh i Jerusalemit që kishte mbështetur Adolf Hitlerin në finalen e Zgjidhjes, siç kujton eseisti Charles Enderlin në librin “The Great Blinding. Israel and the irresistible rise of radical Islam” (Verbërimi i Madh. Izraeli dhe ngritja e pa rezistueshme e Islamit radikal (Albin Michel, 2009)), antisemitizmi pranohet plotësisht.
Neni 28 i Kartës thotë në veçanti se “Izraeli, nëpërmjet hebraizmit dhe hebrenjve të tij, përbën një sfidë për Islamin dhe myslimanët” dhe neni 32 se “plani i tyre gjendet në Protokollet e Pleqve të Sionit dhe sjellja e tyre aktuale është prova mirë për atë që ata thonë. Mohimi i Holokaustit, i kryer në veçanti nga bashkëthemeluesi Abdel Aziz al-Rantissi, nuk është gjithashtu i huaj për Hamasin origjinal. Përtej këtij radikaliteti teorik, dhunës dhe terrorizmit, të sistemuar që nga viti 1993 me synimin për të prishur Marrëveshjet e Oslos dhe procesin e paqes, radikalizmi në praktikë është gjithashtu shumë real.
2005-2017: Nga administrimi i Gazës në Pranverën Arabe. Një ideologji që fillon të përshtatet me rrethanat
Midis prillit 1993 dhe 2005, Hamasi organizoi disa dhjetëra sulme vetëvrasëse që synonin ushtarët dhe civilët izraelitë. Këto kulmuan në vitin 1994 pas vrasjes së 29 palestinezëve në Shpellën e Patriarkëve në Hebron nga një ekstremist hebre, pastaj në kohën e intifadës së dytë të vitit 2000, pas vizitës së Ariel Sharon, liderit të Likud (e djathta izraelite) në xhaminë Al-Aksa. E parë si një forcë e rezistencës së pamëshirshme kundër agresorit, duke hequr dorë gradualisht nga kjo mënyrë operimi në favor të gjuajtjes së rregullt të raketave pak a shumë të bëra vetë, Hamasi po fiton popullaritet. Në vitin 2004, kur themeluesi dhe ideologu kryesor i lëvizjes Ahmed Yassine u vra nga ushtria izraelite me urdhër të kryeministrit Ariel Sharon, Hamasi vendosi të përfshihej më shumë në jetën politike. Përfaqësuesit, duke integruar procesin “profan” demokratik (të cilin salafistët dhe udhëheqësit xhihadistë si Osama bin Laden e kritikojnë), vendosën të konkurrojnë në zgjedhjet komunale palestineze të vitit 2005, duke u takuar me suksese që e bënë lëvizjen islamike të shfaqej si një opozitë e rëndësishme përballë Fatahut, një anëtar i PLO.
Është koha e një forme demonizimi: edhe nëse Hamasi kontribuoi shumë në dështimin e procesit të paqes, është e jashtëzakonshme që, në gjurmët e Yassine, pasardhësit Khaled Mechaal dhe Ismaël Haniyeh fillojnë të evokojnë mundësinë e një armëpushimi me “entitetin sionist”, duke thënë se ata janë të gatshëm të pranojnë formimin e një shteti palestinez brenda kufijve të vitit 1967 (Gaza, Bregu Perëndimor, Jerusalemi Lindor), një formë e pranimit dhe njohjes së nënkuptuar të Izraelit (pasi përtej kufijve të përmendur, ekziston me të vërtetë diçka…). Duke filluar nga 16 qershori 2008 për një periudhë gjashtëmujore të rinovueshme, ky armëpushim midis Izraelit dhe Hamasit megjithatë kritikohet ashpër, siç kujton politologia, Leïla Seurat, nga brigadat e degës së armatosur “të favorshme për luftën e përhershme kundër Shtetit të Izraelit”. Gjithashtu, “nëse armëpushimi dëshmon kryesisht për një përputhje të interesave me ideologjinë, ai gjithashtu përfaqëson, për një pjesë të vogël të brigadave të shkëputura tani nga Hamasi, një herezi” (Le Hamas et le Monde , CNRS Éditions, 2015). Prandaj, ne perceptojmë tensione që janë ende të dukshme sot midis mbështetësve dhe kundërshtarëve të një forme relaksimi në radikalizëm.
Në këtë kohë, Hamasi theksoi gjithashtu afrimin e tij me Hezbollahun dhe Iranin, duke u thyer me mos pajtueshmërinë e Vëllazërisë ndaj shiizmit (“Myslimanët janë sunitë dhe jo shiitë”, tha Sheikh Yassine në 1989, cituar nga Leïla Seurat). Ne flasim për një “front të përbashkët rezistence” kundër Izraelit dhe fokusohemi në interesat e përbashkëta të myslimanëve rreth fjalës së urtë “një Kuran, një Islam”. Këto afrime motivohen nga fitorja e Hamasit në zgjedhjet legjislative palestineze të janarit 2006 dhe nevoja për mjete financiare për të administruar Gazën në një kontekst gjysmë lufte civile me PLO dhe Fatah, të cilët do të largohen nga rripi për t’u përqendruar në administrimin e Bregun Perëndimor. Një fillim i pajtimit midis dy entiteteve do të ndodhë shtatë vjet më vonë, në 2014, pas një periudhe të shënuar nga Pranvera Arabe, gjatë së cilës Hamasi, ndryshe nga Irani, veçanërisht i dha mbështetjen e tij rezistencës siriane dhe qeverisë së Jemenit kundër rebelëve Houthi. Pranvera Arabe ndonjëherë do të jetë një mundësi për t’u dalluar nga grupet xhihadiste ndërkombëtare, si Al-Kaeda ose Daesh. Në këtë kontekst, do të vërejmë edhe në vitin 2015 një dënim të sulmeve kundër Charlie Hebdo (por jo të Hypercacher).
2017-2023: Mes demonizimit dhe barbarizmit. Diskursi i dyfishtë i një lëvizjeje që mbetët sektare
Në vitin 2017, edhe pse Hamasi këmbëngul që Karta e 1988-ës të ruajë vlerën e saj autoritative, ai shtoi një amendament të rëndësishëm. Karta e re, e paraqitur më 1 maj në Doha, Katar, heq të gjitha referencat për Vëllazërinë Myslimane, nuk përfshin më pasazhe në mënyrë eksplicite antisemite dhe njeh shtetin e Palestinës brenda kufijve të vitit 1967: “Krijimi i një shteti plotësisht sovran dhe të pavarur Palestinez brenda kufijve të 4 qershorit 1967, me Jerusalemin si kryeqytet […] është një formulë e konsensusit kombëtar”. Teksti i ri këmbëngul se konflikti me Izraelin është “politik dhe jo fetar” dhe se Hamasi nuk i lufton “hebrenjtë sepse ata janë hebrenj”, por vetëm udhëheq luftën kundër “sionistëve që pushtojnë Palestinën”. Përveç dëshirës për t’u mbrojtur nga rreziku i shkeljes së ligjit ndërkombëtar, objektivi i këtij amendamenti duket të jetë ruajtja e një dialogu më të mirë si me komunitetin ndërkombëtar ashtu edhe me PLO. Në fakt, disa muaj më vonë, më 12 tetor 2017, Hamasi dhe Fatah nënshkruan një marrëveshje pajtimi që parashikonte që Autoriteti Palestinez të merrte kontrollin e plotë të Rripit të Gazës deri më 1 dhjetor 2017. Vështirësitë e administrimit të një rajoni të mbipopulluar, të dëmtuara nga disa përplasje të njëpasnjëshme (2008, 2012 dhe 2014) me ushtrinë izraelite dhe që i nënshtrohen bllokadës izraelito-egjiptiane që kur Hamasi mori pushtetin autoritar në 2007, padyshim që kanë të bëjnë shumë me të. Kështu, përpara rinovimit të tensioneve të lindura me intensifikimin e sipërmarrjes kolonizuese në Bregun Perëndimor, të inkurajuar veçanërisht nga qeveria e djathtë në pushtet në Izrael që nga fundi i vitit 2022, mund të kishim krijuar përshtypjen e një zbutjeje të caktuar të Hamasit. Sulmi i tmerrshëm i 7 tetorit tregon se nuk ishte kështu, dhe në çdo rast që Hamasi dhe kufiri i tij i armatosur në realitet nuk kanë hequr dorë kurrë nga dhuna e armatosur kundër civilëve izraelitë dhe as nga terrorizmi i motivuar nga një ideologji radikale islamike nacionaliste dhe antisemitike.
Në fund të fundit, si çdo ideologji, edhe ajo e Hamasit iu përshtat rrethanave dhe interesave të tij. Në fakt, sulmi i 7 tetorit 2023 ndodhi edhe në një kontekst të harresës së çështjes palestineze në shkallë ndërkombëtare, me një afrim të disa vendeve arabe, përfshirë Arabinë Saudite, me Izraelin. Sado e tmerrshme që mund të ketë qenë kjo seri masakrash, është e qartë se nuk ishte folur aq shumë për Palestinën për një kohë të gjatë dhe se krerët e shteteve arabe (përveç Emirateve dhe Bahreinit) u ndjenë të detyruar të ofrojnë mbështetjen e tyre ndaj Hamasit që nga përgjigja e IDF në Rripin e Gazës. Prandaj, sulmi i Hamasit është pjesë e traditës së një lëvizjeje terroriste, e cila gjithmonë ka kërkuar të qeverisë përmes kaosit dhe tronditjes, duke mos hezituar, nëse është e nevojshme, të ri interpretojë dhe deradikalizojë veten. Siç shkruan Leïla Seurat, “më shpesh, Hamasi arrin të ripërcaktojë ideologjinë e tij për ta bërë atë të korrespondojë me interesat e tij. E përshtatur vazhdimisht me kontekstet dhe bashkëbiseduesit, ideologjia i përgjigjet kështu realizimit të interesave të jashtme. I lejon lëvizjes të përpiqet të dalë nga izolimi dhe të sigurojë besnikërinë e mbështetësve të saj ekonomikë dhe politikë”. Megjithatë, deri atëherë, tha se mbështetja ishte mbi të gjitha iraniane.
Në çdo rast, në të njëjtën mënyrë që është e vështirë të shihet se si të fillohet një proces paqeje me sionistë fetarë mesianikë shumë të ashpër në pushtet në Izrael, është e vështirë të kesh besim në zgjidhjen e një konflikti me Hamasin në kontroll. Këto dy forca në dukje antagoniste në fund duket se po flasin së bashku në një dëshirë të përbashkët për të ndaluar çdo proces paqeje, duke vënë një sektarizëm kundër një tjetri, një dhunë kundër tjetrit.