Felix Culpa: M. Eckhart, J. Boehme dhe W. Blake

Ky shkrim është i stërmbushur me rilidhje të mendimeve e simboleve mistike me përjetimin e njeriut të moteve të pranishme, që në një anë lidhen me krishterimin dhe në anën tjetër na japin një pasqyrë mbi vetë atë se çfarë njeriu i tanishëm bën (përfshirë edhe mendimin e shkrimtarëve tanë bashkëkohorë): prandaj, lus lexuesin të kuptojë si pamundësinë për t’i shpjeguar të gjitha (sepse nuk është vendi dhe mënyra e duhur) këto rilidhje, po aq edhe sesi ky shkrim është shkruar. Kam frikën se ky shkrim nuk është ‘shkencor’, pasi flet për gjëra që qëndrojnë në thellësi të njeriut. Dhe për këto gjëra, ne s’kemi një gjuhë shkencore që të marrim parasysh: por një gjuhë të atillë që shpreh sa frymëzimin dhe dehjen, njashtu kujdesin dhe mirënjohjen që kemi nga magjepsja e cila na kap prej tyre. Është vetëm deri në një pikë që shkenca mund t’i përgjigjet njeriut, prej aty njeriu e merr barrën e të qenit i vetëm me atë që është dhe ta përjetojë atë pa ndërmjetësime.

Për ta bërë akoma më të kuptueshëm, shkrimi im fillon me jetën të krahasuar me një ‘anije’ dhe më pas kalon për të treguar jetën e atyre që banojnë në këtë anije – njeriun vetë, (që ushqehet nga ‘Peshku’ të cilin pa pritur e gjen në thellësi të asaj që është). Jetën e njeriut, mandej, e shpjegoj duke përdorur atë që Boehme-i shtynë para, duke e kuptuar të gjithën si një pemë. Dhe kështu, duke kaluar te ndarja e atyre që janë njerëzit në pemën e Boehme-it dhe e përjetojnë jetën e tyre përmes dy qëndrimeve me anë të kundërta, që Blake-u i emëron ‘pafajësi’ dhe ‘përvojë’ (gjurmët e të cilit kuptim i gjejmë në letërsinë bashkëkohore shqipe njashtu). Krejt në fund, pastaj, për të shpjeguar se çfarë do të thotë të jetosh në këtë ‘anije’ pa pse, të jetosh jetën tënde pa pse, të jetosh i magjepsur nga asgjë tjetër pos jetës vetë, ashtu siç mendonte Eckhart. Aty ku përfundon arsyeja, aty jeta fillon. Unë e kam trupuar një gjuhë pamjesh dhe fantazish për këtë shkrim, për të vërtetuar, fillimisht, trashëgiminë (dhe jo aq shumë traditën) e këtij mendimi mistik dhe, përfundimisht, për të treguar mundësinë që ky lloj kuptimi mbi jetën njerëzore mund të shprehet edhe tani dhe të jetë, sado pak që të jetë, i zëshëm për njeriun e moteve të pranishme. Një synim që mendoj se është i mundur, megjithëse unë mund të kem dështuar krejtësisht ta arrij atë. Prandaj, shpresoj të mbetet e kuptuar se ky synim nuk është religjioz, por një përpjekje filozofike për ta parë botën me sy intuitivë; dhe me këtë, të bëhet e qartë edhe se dështimi nuk është në kundërshti me jetën apo me të vërtetën si diçka që është dhe jo si diçka që arrihet.

.         .         .

Anija e jetës sonë është nisur drejt lindjes, askush s’e kthen kokën pas, e gjitha është e marrë nga fryma: qiellin lart shtrohet me Renë e Panjohurisë^[1] dhe zjarri heraklitian i logosit bubullon! Por çfarë është të jesh i marrë nga kjo frymë – çfarë është të jesh banor i kësaj anije? Synimi im në këtë grumbullim mendimesh është të shtjelloj se çfarë ajo që i ka ndjekur të marrët e Hyjit është dhe sesi kjo lidhet me mendimet dhe jetën e njeriut në motet e tanishme. Nëse Schleiermacher-i përfundon se njohja për mësimet e kishës duhet të nxirret nga vetëdija fetare e krishterë, pra, nga përvoja e brendshme e atyre që besojnë^[2] – dhe nëse këto janë Qyteti Agustinian i Hyji i ndërtuar në mendim, atëherë unë do të shtjelloj pyllin, në fjalët e Poe-s “misterin e misterit”^[3], që e rrethon këtë Golgonuza^[4]. Një dëshmi jo vetëm e krishterë, por e krishterë në nder të së gjithës (καθολικός: kata-holos), (nëse është apo jo e gjitha e krishterë).

Zëri i atij që thërret në shkretëtirën ujore dëgjohet: dikush nga anije e jetës sonë e ka kapur Peshkun më të madh^[5]! Të jesh në një anije që nuk drejtohet nga asgjë tjetër pos prej pagëzimit të një shpirti më të shenjtë që frymon velat, do të thotë se ti nuk ke frikë apo pret të ndëshkohesh dhe shpërblehesh në fund, do të thotë të jetosh pa pse^[6], të jesh i marrë i udhëdhënës së Hyjit – i marrë nga magjepsja që jep udhë [Isaia 33:8]. Kush do ta mendonte, pas së gjithash, se në trupin e këtij Peshku^[7] të sapo gjetur jehon fjala e luanit, kaut, shqiponjës dhe njeriut^[8]! Anija jonë tundet në valë, Wulfila ka filluar udhëtimin e tij edhe një herë të vetme për në veri – edhe Jordanes e dinte të paktën këtë për ne, se të udhëtosh me frymën, duhet ta fillosh të thënën në një anije^[9]. Ne jemi në praninë e vetë vetes sonë. Peshku i kapur është vendosur mbi tavolinë: trupi i Hyjit shpërthehet: gjaku si verë rrjedh – Introibo ad altare Dei.^[10]

Ashtu siç është e udhës të kemi kuptimin: le të nisemi nga fillimi me të gjithën dhe le të shohim se çfarë Boehme-i mendonte që e gjitha, si një pemë, është.

“Kopshti i kësaj peme shënjon”, shkruan Boehme-i,

“botën; toka ose trup-dhënia shënjon natyrën;

“bolku i pemës shënjon yjet; nga

“degët shënjohen elementet; fruti i cili

“rriten në këtë pemë shënjon njerëzit; lëngu në

“pemë shënjon Hyjninë e pastër. Tani njerëzit ishin

“bërë nga natyra, yjet dhe elementet^[11]; por

“Hyji Krijues mbretëron në të gjitha: ashtu si lëngu

“bën në të gjithë pemën.” ^[12]

Jo të gjitha frutat e pemës së Boehme-it bien vetëm atëherë kur bëhen të ëmbla, disa prej tyre, për shumë arsye, bien shumë më herët. Por kur këto fruta bëhen të ëmbla, ato bëhen të ëmbla për kë njëmend? Ato bëhen të ëmbla për vetë veten e tyre, për pjekurinë e magjepsjes brenda tyre – vetën për vetën e tyre! Dhe si bëhet dikush i ëmbël që të mbledhë magjepsjen të cilën lëngu i kësaj peme dhuron nga brenda? Epo, le të shohim nëse Blake-u mund të na ndihmojë.

Për Blake-un, njeriu – drejt marrjes në pjekuri – takohet me bërjet e kësaj bote në dy gjendje: atë të pafajësisë dhe atë të përvojës. Këtë ndarje, fillimisht, mund ta vërejmë në librin e tij ‘Këngë të pafajësisë & përvojës’^[13]: ku në fushëveten e pafajësisë njeriu takohet me natyrën e bukur, Krijuesin pas një qengji të butë, vendin ku banon dashuria, djaloshin që humb dhe që e gjen i Ati i tij. . . njeriu i bën ngatërresat nga pafajësia, apo nga pafajësia takohet me thatësinë, humbjen, vdekjen. ^[14] Ky këtu na ngjan shumë me fëmijën e Nietzsche-s^[15], nëse fëmija te Nietzsche nuk është e thëna e Herakliti me fëmijë^[16] apo një ndërlidhje ironike pas te Bibla^[17]; nuk ngjan plotësisht, sepse përderisa fëmija te Nietzsche është ‘pafajësi dhe krijim’, ne arrijmë te kjo bërje e shpirtit vetëm pasi kemi kaluar devenë dhe luanin. Në fushëveten e përvojës, nuk është vetëm e rastit që kjo pjesë e librit hapet me druidin e fshehur i cili i këndon së kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes, sepse kjo tregon përvojën e atyre që ishin, janë dhe do të jenë. Është toka e egër tani që i flet të Atit, është vajza që humb, trup-dhënia e tigrit të tmerrshëm të krijuar nga Ai që jep dashurinë, kopshti i dashurisë që prishet, hajduti i vogël që i duket kisha e ftohtë. . . njeriu është i kapur nga përvoja dhe gjithçka bën përmes përvojës së vet. Ajo që është jetohet përmes asaj që ishte, që ka ndodhur pa të pyetur.^[18] Por këtë ndarje, mandej, e kuptojmë akoma më mirë në librat e më vonshëm të Blake-ut: ‘Libri i Thelit’ dhe ‘Libri i Ahanias’. Ku në të parin, pafajësia e Thelit (Thel, kuptimi vullnet/dëshirë) takohet me vdekjen, dhe është pikërisht ballafaqimi se na ndodhin gjëra të zymta edhe atëherë kur jemi të pafajshëm, ajo që ngre Thelin drejt marrjes së pjekurisë. Në të dytin, Ahania (ndoshta me kuptimin Athina), është gjendja seksuale që quhet mëkatare, edhe pse përmes saj shprehet një dashuri e pa kthyer mbrapsht dhe një përdhunim – që më pas bëhet e domosdoshme që urtësia hyjnore të kapet përmes kësaj. Është përvoja ajo që e ngre drejt pjekurisë Ahanian, pikërisht sepse kjo përvojë ndodh më herët sesa duhet.

Këto dy shtigje, të kuptuara si shtigje për të bredhur në marrëzinë e pjekurisë, i kemi të bëra edhe në letërsinë tonë bashkëkohore. Dikush duhet ta lexojë Ilir Muharremin dhe të shoh te ‘Dera e Fundit e Çmendurisë’, te ‘Psycho’, apo së fundmi te ‘Thyerja’, për të kuptuar se në shkrimet e tij njerëzit dëshmojnë pafajësinë e tyre, atë sesi ata janë: dhe pa marrë parasysh nëse gjuha nëpër këta libra ndonjëherë shtyhet në ndyrësi, nuk të duhet shumë ta kuptosh se ajo është aty për të treguar pastër ndershmërinë që vetat në librat e tij kanë. Nëse ndonjëherë kemi pasur fëmijën e Nietzsche-s duke shkruar, ajo se çfarë Iliri bën vjen shumë afër kësaj. Dikush pastaj merr një libër të Ballsor Hoxhës dhe sheh një botë krejt ndryshe, ta lexosh ‘Nirvanë Qyteti’, ‘tjetri/shqiptar’ apo së fundmi ‘Karter Njerëzish’, s’të duhet as këtu shumë ta kuptosh se është përvoja e një Uliksi që është duke na treguar gjëra. Dikush kur e lexon Ballsorin, nuk është duke lexuar vetëm libra, është duke lexuar një përvojë e cila bëhet e jotja nga forca që është shprehur fillimisht. Kushdo që është i frymëzuar me pikëpamje më ndryshe, apo në çfarëdo mënyre tjetër, i duhet vetëm një herë ta lexojë Ballsorin dhe të shohë se nuk është Ballsori kundër këtyre gjërave, por vetë cilësia e asaj që është, e përvojës që kërkon të baltosesh – nuk është se i merr ato gjëra parasysh (megjithëse shtytja e tij për ta parë atë që është vetëm përmes ankthit dhe asgjë më shumë, jo pak herë e ka zbritur dhe e zbret nga kali i tij poetik – në sytë e mi ky është dështim, në sytë e moteve të pranishme e ‘domosdoshme’). Me apo pa dijeninë e tyre, Iliri dhe Ballsori janë fëmijë të një misticizmi të marrëzisë drejt pjekurisë. Nëse, ashtu siç kam në mendje se do të jetë, në të ardhmen bëhet një filozofi mistike, atëherë Iliri dhe Ballsori janë pararendësit që e kanë përjetuar në gjuhën shqipe këtë filozofi tërheqëse.

Për Blake-un, kjo ndarje qëndron kështu edhe kur bërja midis Losit, si poetika, dhe Urizenit, si ligji, përfundimisht mbetet e pazgjidhur. Në rastin më të thellë të këtij dallimi midis pafajësisë dhe përvojës te Blake-u janë edhe librat ‘Kënga e Losit’ dhe ‘Martesa e Ferrit & Parajsës’. Por këtë ndarje mund ta gjesh kudo. Poetika e Allen Ginsberg me shumëkuptimin e William Burroughs. Apo filozofia e Simone Weil dhe poetika e Sylvia Plath-it. . . Këto fruta të pafajësisë dhe përvojës bien: njëri sepse pafajësia e tij mbështjellë pjesën brenda dhe pjekuria ndodh vetëm nga jashtë: kurse tjetri sepse përvoja e tij e mbështjellë pjesën jashtë dhe pjekuria ndodh vetëm nga brenda.

Eckhart do të thoshte se jeta përmes pafajësisë apo përvojës, është një jetë që ka vendosur, me apo pa vetëdijen e saj, pse-në e saj nga fillimi. Në mendimin mistik të Eckhart-it, dikush shkon drejt marrëzisë së pjekurisë pa pyetur për pse-në.^[19] Duke e lënë atë sesi e gjitha është t’i frymojë nga brenda: duke mos pyetur, kundërshtuar, kërkuar me apo pa durim nëse duhet apo jo një shpërblim ose një ndëshkim përfundimtar – qoftë tokësorë apo qiellor. Duke lënë lëngun e pemës të rrjedhë brenda teje pa u mbështjellë në kundërvëniet që vijnë nga jashtë! Në anijen e pranishme, kjo është ajo se çfarë fryma bën – ajo na merr: na jep një hartë të Peshkut brenda vetes sonë, dhe na dërgon drejt një fati. Por fundi i këtij fati s’është i kapur nga ne, ne e duam dhe jemi mirënjohës ndaj frymës që na merr dhe anijes që lundron, pra vetë jetës; dhe ta duash jetën pa pse-në, do të thotë të jesh i magjepsur, do të thotë të jetosh duke qenë i marrë vetëm nga ajo që jeta vetë është, pa kërkuar asgjë prej saj! Ka ardhur koha të heqim dorë nga thirrjet e pafajshme se do të vdesim, apo nga përvoja që na fton të shkojmë sa më shpejt drejt saj – është koha të duam jo sepse ata që duam nuk do të përfundojnë në vdekje, por sepse ata janë këtu dhe i duhet dashuria jonë në plotësinë e saj. Dhimbja në vdekjen e dikujt që kemi dashur nuk është hutim, është shënjuesi i dashurisë sonë që e kemi akoma për ta. Nëse nuk ka filozofi pa dashurinë e urtisë – ka ardhur koha të kuptohet se nuk ka nder për të gjithën nëse nuk kemi dashuri për atë që është. Gishti drejtohet në vështirësi, por këtu spektri mistik tregon dashurinë. Fuqia mungon, pushteti është i hedhur poshtë, zanafilla dhe fundi s’janë. Ne jemi Peshku akoma gjallë!

Të jesh i marrë nga magjepsja. – Kush është akoma i duhur të kapë këtë gunë kuptimi dhe ta veshë atë? Kush është gati të pijë gjakun dhe të hajë trupin e Hyjit të vet?^[20] Kush është gati të jetë në dehjen e kësaj marrëzie drejt pjekurisë, kur pjekuria ndodh pa na pyetur sesi ne e kuptojmë atë? Dhe, nëse jemi kaq guximtar sa ta shohim asgjën në fytyrë, më lejoni t’ju tregoj diçka akoma më të tmerrshme, atë që s’thuhet dhe belbëzohet pas Nietzsche-s – për të arritur të themi sërish me guxim nihil sine Deo^[21], le të jetë dëshmia e moteve tona nihil sine Amore.^[22] Vetëm me dashurinë, Culpa bëhet Felix.^[23] Ndoshta këtë të fundit kishte në mendje edhe Heidegger, i cili në pyetje se çfarë është ajo që ndodh kur filozofët kundërshtohen me njërin tjetrin në çudinë se çfarë është ajo që është, ai e quan bërjen e tyre ‘grindje e të dashuruarve’.^[24]

Pra, le të jetë ky pagëzimi ynë për dashuri, duke e kuptuar se çfarë pafajësia dhe përvoja janë dhe pse ato na duhen për të kuptuar të gjithën.

Krraktimë. Anija i lë portat e saj të hapen. Ne kemi arritur. I thellë është oqeani poshtë nesh. Lundrimi në thellësi sapo ka filluar. A s’është këtu dhe tani akoma fryma! Por, para se të dilni:

“[Jezusi tha:] Kjo është udhëdhëna ime: që ta doni njëri-tjetrin.” [Gjoni 15,17]

Ite, missa mystica est.^[25]

Lëre tani magjepsjen e zbarkimit të fillojë!

—

[1] – Renë e Panjohurisë, nga vepra mistike, angleze, e shekullit XIV ‘The Cloud of the Unknowing’, me kuptimin ‘Hyji’.

[2] – Schleiermacher, F. (1928). The Christian Faith. Edinburgh: T. & T. Clark. F – 260.

[3] – Edgar Allen Poe, poema ‘Spirits of the Dead’.

[4] – Golgonooza, Qytet mistik i Imagjinatës, i ndërtuar nga Losi, në veprat e Blake-ut.

[5] – Peshku, me kuptimin ‘Krishti’: ndërlidhja e Krishtit me peshkun është e lashtë. Është përdorur si simbol i krishterimit që nga koha romake.

[6] – Të jetosh pa pse ishte njëra prej predikimeve të Meister Eckhart-it. Për më shumë shiko, Connolly, J. (2014). Living without a why: Meister Eckhart’s Critique of the Medieval Concept of Will. London: Oxford University Press.

[7] – Trupi i Peshkut, me kuptimin ‘kisha’.

[8] – Luani, kau, shqiponja dhe njeriu/engjëlli në simbolizmin e krishterë qëndrojnë si simbole për secilin apostull dhe ndërlidhen me kokat në pamjen e Hyjit te Ezekieli: zakonisht, luani është Marku, Luka është kau, Gjoni është shqiponja dhe Mateu është engjëlli/njeriu.

[9] – Wulfila ka qenë apostull i popullit Gotik: Jordanes është historiani i parë i popullit gotik i cili edhe e tregon të thënën e pagëzimit gotik nga Wulfila. Për më shumë shiko, Jordanes. (1915). The Gothic History. Princeton, University Press. Anije, në meshën e vjetër latine, edhe në mënyrën sesi janë të radhitura ulëset në kishë, por njashtu edhe në mënyrën sesi bëhet mesha, i ngjan një anijeje që është drejtuar te Hyji. Jordanes e fillon librin e tij duke treguar sesi u frymëzua nga Kastalius, miku i tij, që në vend se të shkruante për gjëra të vogla, të shëtitej me barkën e tij në brigjet e qeta, duhet të shkruante për gjëra të mëdha, të nisej për në thellësi me një anije. Kastalius ishte fryma e velave të Jordanes.

[10] – ‘Do të shkoj lart në altarin e Hyjit’ fjalia e parë e thënë në një meshë latine.

[11] – Kjo nuk është e kundërta me atë që bibla thotë sesi është krijuar njeriu, sepse është Hyji që e krijon njeriun nga lloçi, i.e natyra, elementet, yjet.

[12] – Boehme, J. (2007). Aurora. Electronic Text Edition.

[13] – Librat e Blake-ut të përmendura në këtë ese, bashkë me kuptimin e emrave (Thel dhe Ahania), janë nga libri Blake, W. (1977). William Blake dhe Complete Poems. London: Penguin Classics.

[14] – Gjërat e përmendura (qengji, Krijuesi. . .), janë poema brenda librit ‘Këngë të Pafajësisë’.

[15] – Këtu fjala është për tre metamorfozat e shpirtit (devenë, luanin, fëmijën) nga Zarathustra i Nietzsche-s, që tregojnë bërjen e mbinjeriut përmes pamjeve. Për më shumë shiko, Nietzsche, F. (1917). Thus Spoke Zarathustra. New York: Modern Library. F – 23.

[16] – Shiko pjesën për Heraklitin nga libri, Laertius, D. (1925). Lives of Eminent Philosophers. London: Heinemann.

[17] – Mateu 18,2 – 5.

[18] – Njëjtë me fushëveten e pafajësisë, edhe gjërat e përmendura këtu janë poema brenda librit ‘Këngë të Përvojës’.

[19] – Shumë nga ajo që nënkuptoj këtu është e marr nga libri Connolly, J. (2014). Living without a why: Meister Eckhart’s Critique of the Medieval Concept of Will. London: Oxford University Press. Por me disa ndryshime ne mënyrën e të kuptuarit se çfarë kjo ‘të jetosh pa pse’ te Eckhart–i është.

[20] – Transubstanciacioni, kthimi i substancës në Eukaristi në trupin dhe gjakun e Krishtit, duke lënë vetëm me pamjen e verës dhe osteve (bukës) që qëndrojnë.

[21] – lat. ‘asgjë pa Hyjin’.

[22] – lat. ‘asgjë pa Dashurinë’.

[23] – Culpa Felix, është një frazë latine që vjen nga fjalët ‘Felix’, me kuptimin ‘i lumtur’, ‘me fat’ ose ‘i bekuar’ dhe ‘Culpa’, me kuptimin ‘faj’/‘rënie’. Pra, rënie e bekuar, fatlume. E përdorur nga teologjia paliane në ndërlidhje me rënien e njeriut të parë nga parajsa dhe praninë e së ligës në botë, që pasoi me bollëkun e hirit të Njeriut të Ri – Krishtit.

[24] – Heidegger, M. (1977). Basic Writings. New York, Broadsway, USA: Harper & Row. F – 239.

[25] – ‘Shkoni, mesha mistike ka përfunduar, [ka zbarkuar]’. E përdorur nën hijen e fjalisë së fundit të meshës latine, ‘Ite, missa est’, me kuptimin – ‘Shkoni, mesha ka përfunduar’ apo ‘Shkoni, jeni të dërguar, [të zbarkuar]’.