Procedurat në Gjykatën e Specializuar të Dhomës së Kosovës për krimet e luftës në Hagë kundër ish-guerrilasve shqiptarë të Kosovës dominuan fushën e drejtësisë tranzicionale në Kosovë në vitin 2023, në dëm të përpjekjeve të tjera për të adresuar trashëgiminë e luftës së viteve 1998-99, thonë ekspertët.
Këtë muaj, paneli i apelit i Dhomës së Specializuar konfirmoi dënimin e Salih Mustafës, ish-oficerit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës i njohur gjatë kohës së luftës si Komandant Cali, për ndalim arbitrar, torturë dhe vrasje.
Ish-presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi, ish-kryetari i Kuvendit Kadri Veseli dhe disa të tjerë po ashtu janë duke u gjykuar me akuzat për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit të kryera gjatë konfliktit të viteve 1998-99, kur UÇK-ja mori armët kundër forcave serbe të sigurisë.
Dhomat e Specializuara u krijuan në vitin 2015 dhe u vendosën në Hagë për shkak të frikës së ndërhyrjeve të mundshme politike dhe frikësimit të dëshmitarëve; Zyra e saj për Mbrojtjen dhe Mbështetjen e Dëshmitarëve ka vazhduar të përballet me sfida me zhvendosjen e dëshmitarëve për shkak të procedurave të gjata në vendet e Bashkimit Evropian.
Ka pasur gjithashtu pretendime për frikësimin e dëshmitarëve – një problem që preku gjykimet e mëparshme të lidhura me UÇK-në në Hagë. Kohët e fundit, Dhomat e Specializuara kufizuan vizitat për tre të pandehur – Thaçi, Veseli dhe Rexhep Selimi – duke përmendur përpjekjet për të ndërhyrë te dëshmitarët dhe për të penguar dëshminë e tyre.
Dy liderë të Shoqatës së Veteranëve të Luftës së UÇK-së – Hysni Gucati dhe Nasim Haradinaj – janë dënuar nga gjykata për ndërhyrje në procedurë, ndërsa ish-luftëtari i tretë i UÇK-së, Haxhi Shala, u arrestua së fundi nën dyshimin për frikësim të dëshmitarëve. Dy të tjerë, Sabit Januzi dhe Ismet Bahtijari, akuzohen gjithashtu për ndërhyrje në proceset gjyqësore.
Të gjithë ish-burrat e UÇK-së në gjyq i kanë mohuar akuzat.
Gezim Visoka, një profesor me origjinë nga Kosova i Studimeve të Paqes dhe Konfliktit në Universitetin e Qytetit të Dublinit, Irlandë, tha se vëmendja e dhënë ndaj procedurave në Hagë kishte lënë në hije çështje të tjera të drejtësisë tranzicionale në Kosovë.
“Ne kemi parë një mobilizim të gjerë politik dhe mediatik për të raportuar dhe mbrojtur të akuzuarit, në të njëjtën kohë ekspozuar tiparet problematike dhe kontestuar legjitimitetin e Dhomave të Specializuara të Kosovës,” tha Visoka për BIRN.
“Pak ose aspak vëmendje iu kushtua premtimit të qeverisë aktuale për të nisur një padi për gjenocid kundër Serbisë në një gjykatë ndërkombëtare, ose gjyqe vendase për krime lufte.”
Kryeministri Albin Kurti tha në vitin 2021 se dëshiron që një çështje gjenocidi kundër Serbisë ta çojë në një gjykatë ndërkombëtare. E pyetur për padinë e gjenocidit së fundmi, ministrja e Drejtësisë Albulena Haxhiu këmbënguli se “zyra e kryeministrit është duke punuar [për këtë]”, edhe pse nuk pranoi të konfirmojë se ndonjë rast do të ngrihet në vitin 2024. Ekspertët kanë paralajmëruar se një rast i tillë përballet me pengesa të mëdha dhe ka gjasa të dështojë.
Autoritetet nxisin hetimet për krimet e luftës
Më shumë se dy dekada që nga lufta, Kosova më në fund ka hartuar një strategji kombëtare për drejtësinë tranzicionale për të trajtuar trashëgiminë e konfliktit, e cila pritet të miratohet në janar. Gjithashtu do të krijohet një Instituti i ri i Kërkimeve për Krimet e Luftës.
Prokurorët në Prishtinë kanë ngritur gjithnjë e më shumë aktakuza për krime lufte kundër të dyshuarve në mungesë pasi një ndryshim në ligj i lejoi ta bëjnë këtë, sepse personeli serb i sigurisë së kohës së luftës zakonisht nuk është i disponueshëm për autoritetet gjyqësore të Kosovës dhe nuk mund të ekstradohet pasi Serbia nuk e njeh Kosovën si një shtet.
Këtë vit, prokuroria ka ngritur 14 aktakuza për krime lufte, nga të cilat tetë janë ngritur kundër të dyshuarve në mungesë. Më e fundit ishte më e madhja për sa i përket numrit të të dyshuarve të akuzuar që nga përfundimi i luftës në Kosovë, duke akuzuar 53 persona për përfshirje në Masakrën e Mejës në rajonin e Gjakovës në Kosovën perëndimore më 27 prill 1999, kur 377 civilë u vranë. Eshtrat e shumicës së viktimave u transportuan jashtë Kosovës si pjesë e një përpjekjeje sistematike për të fshehur dëshmitë e krimeve të luftës.
Kishte katër aktgjykime për krime lufte në gjykatat e Kosovës në vitin 2023. Gjykata Supreme konfirmoi dënimin e ish-policit serb Zoran Vukotiç për përdhunimin dhe dëbimin e civilëve shqiptarë etnikë në qytetin e Vushtrrisë. Ajo gjithashtu mbështeti vendimin që dënonte me burg policin rezervist serb Goran Stanisiç për pjesëmarrje në vrasjet dhe dëbimet e civilëve në qytetin e Lipjanit.
Ndërkohë, Gjykata e Apelit konfirmoi dënimin e Svetomir Bacevic për keqtrajtim të një çifti shqiptar të Kosovës në komunën e Pejës ndërsa Gjykata Themelore e Prizrenit dënoi ish-luftëtarin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Remzi Shala për rrëmbimin e një njeriu të dyshuar për bashkëpunim me forcat serbe gjatë luftës.
Autoritetet kanë treguar se duan të rrisin ndjekjet penale. Në prill, policia krijoi një Drejtori të re për Hetimin e Krimeve të Luftës, e cila duhet të ketë 41 oficerë hetues.
Policia tha se kishte lëshuar 98 kallëzime penale për 993 individë të dyshuar për krime lufte këtë vit. Rreth 85 prej rasteve përfshinin dhunë seksuale.
“Nga këto, janë identifikuar 156 viktima, nga të cilat 138 janë gra dhe 18 janë burra”, tha për BIRN Drejtoria për Hetimin e Krimeve të Luftës.
Në korrik, parlamenti votoi për të zgjatur për tre vjet të tjerë mandatin e një komisioni qeveritar të ngarkuar me identifikimin e të mbijetuarve të dhunës seksuale të lidhur me konfliktin, por nuk e zgjati afatin kohor për të mbijetuarit për të aplikuar ose për të marrë kompensim financiar.
Organizatat e shoqërisë civile që punojnë me të mbijetuarat e dhunës seksuale të lidhur me konfliktin dhe të autorizuara për të ndihmuar të mbijetuarit në aplikimin për mbështetje janë ankuar se komisioni është shumë i ngadalshëm në reagim.
Ndërkohë, ligji nuk njeh si të lidhur me konfliktin asnjë akt të dhunës seksuale që ka ndodhur pasi trupat e NATO-s hynë në Kosovë dhe forcat serbe u tërhoqën në qershor të vitit 1999, duke përjashtuar çdo viktimë që më pas iu nënshtrua sulmeve seksuale në incidente të lidhura etnike.
Kosova ka një Program për Kompensimin e Viktimave të Krimit që nga viti 2015, por asnjë viktimë e krimeve të luftës nuk është kompensuar ndonjëherë përkundër dhjetëra dënimeve.
“Ka pasur pak përparim [për këto çështje në vitin 2023],” tha Amer Alija nga Fondi për të Drejtën Humanitare në Kosovë me qendër në Prishtinë, i cili monitoron gjyqet për krimet e luftës. Departamenti i krimeve të luftës në Prokurorinë Speciale nuk është forcuar, tha ai, “edhe pse ka pasur njoftime për rritjen e numrit të prokurorëve”.
Reparacionet për viktimat e luftës gjithashtu vazhdojnë të jenë një çështje problematike.
Në prill, gjykatësit në Dhomat e Specializuara të Kosovës vendosën që oficeri i dënuar i UÇK-së, Salih Mustafa, duhet të paguajë 207,000 euro si kompensim “për dëmin e shkaktuar tetë viktimave të krimeve për të cilat ai u dënua”.
Por gjyqtarët e Hagës sugjeruan se Kosova duhet të paguajë faturën duke qenë se Mustafa “nuk ka mjetet për të përmbushur plotësisht urdhrin”.
Dhomat i kërkuan më parë Kosovës të krijojë një mekanizëm dëmshpërblimi për viktimat e krimeve të luftës, por autoritetet në Prishtinë ende nuk janë përgjigjur publikisht ndaj sugjerimit.
Sipas ligjeve aktuale, Kosova ofron mbështetje ligjore për ish-guerrilat e UÇK-së të paditur nga Dhomat dhe për vizitat e anëtarëve të familjeve të tyre, por nuk ofron asgjë për viktimat.
Visoka tha se Kosova vazhdon të luftojë që të ballafaqohet njëkohësisht dhe me ritëm të barabartë me të gjithë elementët kritikë të drejtësisë pas konfliktit.
“Ka një hije të viktimave dhe të mbijetuarve të konfliktit dhe vëmendjen dhe mbështetjen shumë të nevojshme që kërkojnë këto kategori sociale,” tha ai.