Kur Shtetet e Bashkuara çliruan Afganistanin nga qeveria e parë talebane në vitin 2001, gjithçka në atdheun tim dukej se ndryshoi brenda natës.
Babai im, një biznesmen, e mori televizorin e tij të dashur nga vendi i tij i fshehtë në shtëpinë tonë në Kandahar, ku e kishte ruajtur për vite pasi talibanët ndaluan TV-në, së bashku me muzikën dhe kinemanë, si jo-islamike.
Ai e vendosi në një vend të dukshëm në dhomën tonë të ndenjës, sikur po rimerrte një pjesë të identitetit të tij. Njerëzit kënduan këngë çlirimi nga e kaluara e Afganistanit dhe ne ngritëm lart flamurin e ri kombëtar trengjyrësh që pasqyronte trajektoren shpresëdhënëse të kombit tonë: një brez i zi për të kaluarën e errët, një brez i kuq që tregon gjakun e derdhur për çlirimin dhe një brez i gjelbër që përfaqëson optimizmin për të ardhmen.
Dukej sikur një mbulesë mbytëse të ishte hequr papritur, duke zbuluar një botë ngjyrash dhe tingujsh që unë, një vajzë e re e mbyllur rregullisht në shtëpinë tonë për shkak të dekreteve talebane, nuk e kisha parë apo dëgjuar më parë. Edhe qielli dukej më i ndritshëm dhe më i gjerë.
Askush prej nesh nuk mund të kishte imagjinuar se dy dekada më vonë talebanët do të ktheheshin në pushtet. Ai fat më në fund u vulos dy vjet më parë të mërkurën, kur forcat e fundit ushtarake amerikane u tërhoqën dhe brenda natës, ne humbëm përsëri lirinë.
Mund të kujtoj gjëra të tjera si një vajzë e vogël, si papritmas mundësia për të ecur me nënën time për të bërë pazar pa frikë se mos goditem nga kamxhikët taleban për t’u shfaqur në publik pa një shoqërues mashkull. Më emocionuese, vajzat u lejuan të shkonin përsëri në shkollë.
Nëna ime më në fund mundi të fliste hapur me mua dhe me vëllezërit e motrat e mia të kolegjit të saj ditë para talebanëve, kur ajo u bë profesoreshë kimie në Universitetin e Kabulit. Hyra në një klasë për herë të parë në moshën 7-vjeçare, me uniformën time të re me fustanellë të zezë, pantallona të bardha dhe një shall, një tufë krenarie nervoze që shtrëngonte fort lapsat që më kishte dhënë babai.
Në vitin 2016, u largova për të ndjekur një arsim në Shtetet e Bashkuara dhe pashë nga larg dy vjet më parë se kontrolli i Afganistanit ra shpejt në duart e Talebanëve.
Ndërsa tërheqja përfundimtare amerikane po afrohej në gusht 2021, kushëriri im në Afganistan më tregoi me telefon se si kishte parë një grua të moshuar, me fytyrën e lagur nga lotët e gëzimit, duke mirëpritur luftëtarët triumfues talebanë.
Ajo përqafoi dhe puthi një luftëtar të ri, duke e falënderuar atë që ndihmoi në çlirimin e vendit nga forcat afgane dhe amerikane “të pashpirt, të liga” që ajo fajësoi për vrasjen e tre djemve të saj në një sulm ushtarak. Disa njerëz pritën talebanët me ëmbëlsira, një gjest i mirëseardhjes dhe nderimit në kulturën afgane. Isha i shtangur nga kontrasti midis frikës dhe dëshpërimit të familjes sime dhe lehtësimit të asaj gruaje. Por si mund ta fajësoja atë? Liria e një personi është shtypja e tjetrit. Siç shkruante Albert Camus, “Liria absolute tallet me drejtësinë”.
Tani të kthyer në pushtet, talebanët kanë heshtur mospajtimin, kanë zbatuar markën e tyre strikte të Islamit dhe kanë fshirë gratë afgane nga jeta publike, arsimi dhe vendi i punës. Talibanët kanë aplikuar një doktrinë që ata e quajnë fekri jagra , ose “luftë e mendimeve”, për të pastruar Afganistanin nga idetë që ata thonë se i janë imponuar njerëzve nga fuqitë e huaja.
Në Amerikë mendova se më në fund do të mësoja se çfarë ishte liria në të vërtetë dhe në fillim u ndjeva i lirë. Mund të them mendimin tim, të pyes dhe të sfidoj të tjerët, të ngas biçikletën dhe të vish çfarëdo që zgjedh të vesh.
Por edhe këtu nuk është aq e thjeshtë.
Ish-presidenti Donald Trump ka sulmuar dhe nxitur dhunë kundër disa prej themeleve të lirisë amerikane – shtypit, Kongresit, vetë së vërtetës. Duke vepruar kështu, ai nuk është aspak i ndryshëm nga autoritarët dhe fashistët e tjerë anembanë botës që u drejtohen nocioneve mitike ose selektive të lirisë që kërcënojnë të fshijnë të gjitha të tjerat.
Një shtytje në rritje nga konservatorët amerikanë për të hequr librat nga bibliotekat ose shkollat publike për arsye morali ose histori të kontestuar, ose gjoja për të çliruar fëmijët nga “agjenda e zgjuar” më kujton kohën kur isha 11 vjeç dhe simpatizantët talebanë erdhën në shtëpinë tonë për të thënë baba se po të ktheheshim unë dhe motrat në shkollë, do të na hidhnin acid në fytyrë. Kjo ndodhi disa vite pasi talebanët ishin përzënë nga pushteti, por disa pjesë të vendit ishin ende nën ndikimin e tyre. Për nëntë vitet e ardhshme, librat dhe një lidhje e ngadaltë e internetit dial-up ishin dritarja ime e vetme drejt botës përtej katër mureve të shtëpisë sime.
Duhet të jemi të kujdesshëm ndaj atyre që flasin për lirinë sikur të ishte e vetëkuptueshme dhe universale. Ne duhet ta shikojmë nga afër lirinë tonë, sikur të ishte një rreze drite që kalon nëpër një prizëm, për të dalluar ngjyrat e saj të vërteta. Ne duhet të pyesim veten: A jemi vërtet të lirë, apo jetojmë në idenë e dikujt tjetër për lirinë, e nxitur nga mitet fetare apo nacionaliste? A e mohon liria ime për të qëndruar injorant vendin tuaj në histori, identitetin tuaj? A i pakësojnë të drejtat tuaja të drejtat e mia? Pavarësisht se ku qëndrojmë politikisht apo gjeografikisht, duhet të peshojmë lirinë që kërkojmë kundrejt kostos morale që paguajmë për ta arritur atë.
Ndihem më shumë si një vëzhgues i lirisë amerikane sesa një pjesëmarrës i vërtetë. Liria nuk është vetëm një gjendje fizike apo intelektuale; është emocionale. Pushtimi i talebanëve ka shkatërruar dhe shpërndarë familjen time dhe ka skllavëruar atdheun tim. Unë do të ndihem vërtet i lirë vetëm kur të mund të bëj në Afganistan të njëjtat gjëra që mund të bëj në Amerikë.