Për shumë njerëz jashtë Ukrainës, lufta po bëhet shpejt një histori statistikash. Sipas shifrave të qeverisë, deri tani numërohen 4 milionë refugjatë, mijëra të vrarë dhe 130 fëmijë të vdekur. Këto shifra janë të vështira për t’u kuptuar nga një person mesatar. Së shpejti do ta pushtojë mungesa e vullnetit. E pashë këtë në Ballkan, Irak dhe Afganistan. Është natyra njerëzore. Për disa javë jemi ngjitur pas telefonave tanë dhe televizorit dhe eventualisht, ajo që dikur ishte tronditëse bëhet normale. Kush e mban mend betejën për Alepon tani? Të gjithë po lodhen dhe mendoj se kjo është pikërisht ajo për të cilën Rusia po vë bast, transmeton “The Economist“.
Disa nga kolegët e mi gazetarë janë larguar tashmë nga Ukraina, megjithëse shumica kanë plane të kthehen duke supozuar se kjo është ende e mundur në të ardhmen. E di që do të më duhet të largohem në një moment, shpresoj vetëm për pak, ngase kam kufijtë e mi moral. Do të ndihem fajtor duke hipur në një aeroplan dhe duke lënë pas shoferët dhe producentët ukrainas me të cilët kam punuar. Ata kanë rrezikuar jetën e tyre për të na ndihmuar të dokumentojmë copëtimin e atdheut të tyre.
Në fillim të luftës, dukej sikur bota po shikonte. Është një gjë e jashtëzakonshme për t’u dokumentuar. Njerëzit kaluan nga bisedat e kafenesë në prodhimin e koktejeve molotov në dhoma të errëta. Spitalet filluan të mbaronin pa ilaçe dhe u shpall një shtetrrethimi për të çrrënjosur diversantët. Në stacionet nëntokësore të Kievit, pashë skena direkt nga Lufta e Dytë Botërore. Njerëzit u rrethuan me çantat e tyre në platforma, duke u vendosur për natën me batanije dhe jastëkë. Në një stacion që vizitova, njerëzit po flinin brenda një treni.
Duke parë prapa, atmosfera në ato ditë të hershme ishte çuditërisht gazmore. Jeta nëntokësore organizohej saktësisht, platformat ndaheshin në seksione për familje të ndryshme, gjithçka mbahej e pastër dhe madje edhe kafshët shtëpiake silleshin mirë. Njerëzit gjetën mënyra për të zënë veten. Takova një vajzë të re që bënte çanta. Njëra prej tyre tha “Anija ruse e luftës, shko në ferr”, klithma e betejës së ukrainasve. Në të njëjtën vizitë, pashë një grua duke u lexuar një grupi fëmijësh të magjepsur.
Shumë u larguan nga kryeqyteti. Fillimisht kalova shumë kohë në stacionin hekurudhor. Aty kishte me qindra, kryesisht gra dhe fëmijë, që mbanin kafshë shtëpiake dhe valixhe. Bëra një foto të një nëne të re duke përshëndetur lamtumirën me burrin e saj ndërsa ai qëndronte në platformë. Ndërsa dyert e trenit u mbyllën, gruaja shpërtheu në lot. Burri i saj shikonte teksa treni po dilte jashtë. Ai më tha se ishte thjesht i lumtur që gruaja dhe fëmija i tij do të ishin të sigurt.
Njerëzit nga periferitë e Kievit u përpoqën me dëshpërim të arrinin në stacion. Në fillim të marsit fotografova civilët që iknin nga Irpin dhe Bucha. Për të ngadalësuar përparimin rus, ukrainasit kishin hedhur në erë një urë mbi lumin që ndante këto qytete nga Kievi, kështu që njerëzit duhej ta kalonin atë mbi dërrasa druri. Ata ishin tepër të qetë, megjithëse ishte një udhëtim i vështirë me rrezik të vazhdueshëm të granatimeve ruse. Pashë një burrë me një këmbë protetike duke u ngjitur përgjatë anës së urës së bombarduar në vend që të përdorte vendkalimin e improvizuar. Unë u përpoqa ta ndihmoja të dilte në bankë por, sapo arriti në anën tjetër, ai u rrëzua mu para meje. Pak çaste më vonë, ai u ngrit dhe vazhdoi. Një grua që takova shpresonte të kalonte lumin me babanë e saj 91-vjeçar, i cili kishte luftuar në Luftën e Dytë Botërore.
Pranë urës grupi i gazetarëve me të cilët isha, hasi në tre burra të lidhur në një shtyllë me film kapës. Pantallonat e tyre ishin tërhequr rreth kyçeve të këmbëve dhe gojët e tyre ishin mbushur me patate. Ishte e çuditshme, megjithëse vendasit nuk dukeshin të tronditur. Ata na thanë se këta burra ishin ukrainas që kishin vjedhur refugjatët dhe kishin plaçkitur shtëpitë bosh.
Mësohesh të shohësh gjëra të çuditshme në luftë. Më 13 mars, forcat ruse goditën një bllok të madh apartamentesh në Kiev. Shtypi ndërkombëtar zbriti dhe shpejt u duk sikur të gjithë në qytet po qëndronin jashtë ndërtesës që digjej. Në tokë pashë një kafaz lloj brejtësi, të mbuluar me copa xhami. Hamsteri kishte mbijetuar.
Një burrë që qëndronte pranë rrënojave dukej i shkatërruar. Ai ngriti sytë nga ndërtesa dhe qau. “Pse?” E dëgjova të thoshte. “Pse po ndodh kjo? Kjo nuk ka kuptim. nuk e kuptoj.” Të tjerët ngritën sytë për një moment përpara se të vazhdonin me ditët e tyre, sikur kjo të mos ishte asgjë e re. Ngjarjet që vetëm pak kohë më parë do të kishin marrë mendjen, filluan të ndiheshin të zakonshme.
Kur ka një sulm në Kiev, skuadrat e vullnetarëve pastrojnë skenën. Kryesisht kjo nënkupton marrjen e xhamit të thyer. Kam bërë fotografi të një ekipi që rregulloi një shkollë pasi ishte goditur. Kornizat e dritareve dhe dyert u dëmtuan, dhe tapeti rozë në njërën klasë ishte i mbuluar me xham, por pllakat në murin e hyrjes, ku paraqitej një lepur, mbetën të paprekura. Disa nga librat shkollorë të fëmijëve ishin ende të hapura. Disa gra qanë ndërsa fshinin xhamin, por arritën ta bënin vendin pa njolla brenda pak orësh. Duhet një forcë e madhe karakteri për të shqyrtuar mbetjet e ndërtesave dhe shtëpive që i njihje aq mirë.
Takova një tjetër vullnetar që kishte qenë menaxher marketingu para luftës. Tani ai po ndihmon në menaxhimin e një morgu. Ai më tha se askush nuk mund ta bëjë punën për më shumë se dy ditë në të njëjtën kohë, sepse është shumë shqetësuese. Unë fola me të rreth mesditës. Ai kishte përpunuar tashmë dhjetë trupa atë mëngjes.
Fotografoi shumë burra dhe gra në rrugën e tyre për në vijën e parë dhe mundësinë shumë reale të vdekjes. Disa prej tyre kishin luftuar në Donbas në Ukrainën lindore, ku një konflikt po vazhdon që nga viti 2014. Të tjerët nuk kishin përvojë ushtarake. Kishte një gamë të madhe emocionesh, nerva, seriozitet e gëzim.
Disa javë pas luftës shkova në një bazë ushtarake ku ishte një murgeshë e quajtur motra Elizabeth, e cila u shërbente ushtarëve, duke u ofruar atyre rruaza dhe fjalë ngushëllimi. Me të ishte një prift, At Toma, i cili bekoi luftëtarët përpara se të niseshin për të luftuar. Gjatë bekimit, të gjithë ishin të zymtë, megjithëse supozoj se ushtarët e mirëpritën atë . Ata do të marrin çdo ndihmë që mund të marrin.
Në fillim të marsit, shkova në funeralin e një rekruti të ri. Njësia e tij dukej se ishte zënë në pritë nga diversantë rusë të paraqitur si ushtarë ukrainas. Ishte një çështje e vogël, e vetmuar, ndoshta gjysmë duzinë ushtarësh, si dhe gruaja e rekrutit dhe disa të afërm të tjerë. Ceremonia ishte e shpejtë. Forcat ruse kishin granatuar varrezat një ditë më parë dhe të gjithë kishin frikë se do të kishte një sulm tjetër. Vajtuesit ishin të rrethuar nga copa gurësh varresh të thyer. As të vdekurit nuk mund t’i shpëtojnë kësaj lufte.
Më 25 mars, pata një ndryshim të papritur të pamjes. Së bashku me tre gazetarë të “The Economist”, më kaluan nëpër korridoret e errëta në dhomën e luftës së presidentit ukrainas, Volodymyr Zelensky. Kam takuar shumë liderë gjatë viteve, por e vetmja herë që mbaj mend ta admiroja kaq shumë ishte kur fotografova Nelson Mandelën. Karizma dhe autenticiteti i Zelensky-it ndriçuan dhomën. Mund të thoja se përgjegjësia po e dëmtonte atë. Por si shumë nga ukrainasit që kam takuar, ai dukej se kishte një qëndrueshmëri të jashtëzakonshme. Ata do të kenë nevojë për të.